|
Bozorga asoslangan siyosat 1: tuzatuvchi soliq va subsidiyalar
Tashqi ta’sirga javoban xatti-harakatni tartibga solish o`rniga, davlat ijtimoiy
samaradorlik bilan xususiy rag`batlantirishlarni moslashtirishda bozorga
asoslangan siyosatdan foydalanishi mumkin. Masalan, biz avval ko`rganimizdek,
hukumat salbiy tashqi ta’siri bor faoliyatni soliqqa tortish va ijobiy tashqi ta’siri
bor faoliyatni subsidiya qilish orqali tashqi ta’sirlarni o`zlashtirishi mumkin. Salbiy
tashqi ta'sirlar bilan shug`ullanish uchun kuchga kirgan soliqlar tuzatuvchi soliqlar
deyiladi. Ular, shuningdek, ulardan foydalanish tarafdori bo`lgan iqtisodchi Artur
Pigu (1877-1959) nomiga Pigu soliqlari deb ham yuritiladi. Ideal tuzatuvchi soliq
salbiy tashqi ta’sirli faoliyat tashqi harajatlariga teng bo`ladi va ideal tuzatuvchi
subsidiya ijobiy tashqi ta’sirli faoliyat tashqi foydasiga teng bo`ladi.
Iqtisodchilar odatda ifloslanishni bartaraf qilish yo`li sifatida tuzatuvchi
soliqlarni afzal ko`rishadi, chunki ular jamiyat uchun kam harajatda ifloslanishni
kamaytirishi mumkin. Nima uchunligini ko`rish uchun, keling bir misolni ko`rib
chiqaylik.
Faraz qilaylik, ikkita korxona – qog`oz ishlab chiqaruvchi va po`lat ishlab
chiqaruvchi, har yili bir daryoga 500 tonna chiqindi chiqaradi. EPA bu ifloslanish
darajasini kamaytirishni xohlaydi. U ikki yechimni ko`rib chiqadi:
Tartibga solish: EPA ifloslanishini kamaytirish uchun har bir zavodga yiliga
300 tonna chiqindi chiqarishini aytishi mumkin.
Tuzatuvchi soliq: EPAhar bir zavod chiqaradigan chiqindining har bir
tonnasi
uchun so`m50,000 dan soliq undirishi mumkin.
Tartibga solish ifloslanish darajasini belgilaydi, soliq esa ifloslanishni
kamaytirish uchun zavod egalariga qaratilgan iqtisodiy tayanch bo`ladi. Qaysi
yechimni yaxshiroq deb, o`ylaysiz?
Ko`pchilik iqtisodchilar soliqni afzal ko`radi. Bu afzallikni tushuntirish
uchun, ular birinchi soliq ifloslanish umumiy darajasini kamaytirishda tartibga
387
solish kabi samarali ekanligiga ishora qilishadi. EPA tegishli darajada soliq joriy
etish orqali o`zi istagan ifloslanish darajasiga erishishi mumkin. Soliq qancha
yuqori bo`lsa, ifloslanishni kamaytirish shuncha katta bo`ladi. Soliq yetarlicha
yuqori bo`lsa, fabrikalar ifloslanishi nolga tushirib umuman zavodni yopadilar.
Tartibga solish va tuzatuvchi soliqlar ifloslanishni kamaytirishga qodir bo`lsa-
da, soliq bu vazifani yanada samaraliroq amalga oshiradi. Tartibga solish har bir
zavoddan bir xil miqdorda ifloslanishni kamaytirishni talab qiladi. Ammo teng
kamaytirish suvni tozalash uchun arzon yo`l emas. Qog`oz zavodi po`lat zavoddan
ko`ra ancha past harajat bilan ifloslanishni kamaytirishi mumkin. Agar shunday
bo`lsa, qog`oz zavodi soliq to`lashning oldini olish uchun ifloslanishni katta
miqdorda kamaytirishi mumkin, po`lat zavodi ifloslanishni kamaytirishga kam
harakat qilib, soliqni to`lab qo`ya qoladi.
Odatda, tuzatuvchi soliq ifloslantirishga narx qo`yadi. Bozorlar tovarlarni eng
yuqori baholaydigan xaridorlarga sotgani kabi, tuzatuvchi soliq ham ifloslanishni
kamaytirishda eng yuqori narxga ko`nadigan fabrikalar ifloslantirish stavkalarini
ajratadi. EPA qaysi ifloslanish darajasini tanlashidan qat’iy nazar, u soliq
yordamida eng past umumiy harajat bilan bu maqsadga erishishi mumkin.
Iqtisodchilar tuzatuvchi soliqlar atrof-muhit uchun ham yaxshiroqdir deb
aytishadi. Buyruq-va-nazorat tartibga solish siyosati ostida, fabrikalar uchun ular
300 tonna chiqindidan boshqa yana chiqindi chiqarishni kamaytirish uchun hech
qanday sabab yo`q. Aksincha, soliq fabrikalarni toza texnologiyalarni
rivojlantirishga undaydi, chunki toza texnologiya zavod to`lashi kerak soliq
miqdorini kamaytiradi.
Tuzatuvchi soliqlar boshqa soliqlardan farq qiladi. 8-bobda muhokama
qilinganidek, aksariyat soliqlar rag`batlantirishni buzadi va resurslar taqsimotini
ijtimoiy maqbul darajadan uzoqlashtirib yuboradi. iqtisodiy farovonlikdagi
kamayishi, ya’ni iste'molchi va ishlab chiqaruvchi ortiqchaligida, hukumat
ko`taradigan daromadlar miqdoridan oshib ketadi, natijada yo`qotishlarga sabab
bo`ladi. Aksincha, tashqi ta’sirlar mavjud paytda, jamiyat ham zarar ko`rgan
boshqa odamlar farovonligi haqida ham qayg`uradi. Tuzatuvchi soliqlar
388
tashqi ta’sirlar borligini hisobga olib, natijada resurslarni taqsimoti ijtimoiy maqbul
darajaga yaqinlashishini ta’minlaydi. Shunday qilib, tuzatuvchi soliqlar hukumat
uchun daromad oshirish bilan bir vaqtda, ular iqtisodiy samaradorlikni ham
oshiradi.
Do'stlaringiz bilan baham: | 
