|
XIV BOB. OLIGOPOLIYA SHAROITIDA FIRMALAR
FAOLIYATI
Biz ko`rib chiqayottan bozor tuzilmasining ikkinchi shakli Oligopoliyadir.
Oligopol bozorda faqat bir nechta firma o`zaro raqobatlashadi va bu bozorga yangi
firmalarning kirib kelishi qiyin bo`ladi. Firmalar chiqaradigan tovar tabaqalashgan
bo`li shi ham (masalan, avtomobillar), tabaqalashmagan ham (masalan, po`lat)
bo`lishi mumkin. Sanoatning Oligopol tarmoqlari da Monopol hokimiyat va
Monopol foyda qisman bo`lsada fir malarning o`zaro munosabatlariga bog`liq
bo`ladi. Masalan, agar firmalar munosabati raqobatga emas, balki hamkorlikka mo
yil bo`lsa, ular narxlarni chegarali harajatlardan ancha yuqori belgilab katta foyda
ko`radilar.
Ayrim Oligopol tarmoqlarda firmalar hamkorlik qilsalar, boshqalarida esa
raqobat foydaning pasayishiga olib kelishiga qaramay firmalar o`zaro
tajovuzkorona raqobatla shadilar. Nima uchun shunday bo`lishini bilish uchun biz
oli goAhmad firmalar ishlab chiqarish hajmini aniqlash va narx belgilashda qanday
qarorga kelishlarini ko`rib chiqamiz. Har bir firma bir qarorga kelganda, o`zining
raqobatchilari bun ga qanday javob berishi mumkinligini o`ylab ko`rishi lozim.
Binobarin biz Oligopol bozorni o`rganish uchun firma stra tegiyasining bir qator
asosiy tamoyillarini ko`rib chiqishimiz kerak.
Bozor tuzilmasining uchinchi shakli karteldir. Kartel lashtirilgan bozorda
ayrim yoki barcha firmalar ochiqoydin til biriktirishadi, ya’ni ular birgalikda
ko`radigan foydasi ni maksimumlashtirish uchun o`zlari belgilagan narxlarni va
ishlab chiqarish hajmini o`zaro muvofiqlashtiradilar. Kartellar OPEK va xalqaro
boksitlar karteli singari ilgari raqobatli bo`lgan bozorlarda paydo bo`ladilar.
Bir qarashda kartellar sof Monopoliyadek tuyuladi. Kartelga qo`shilgan
firmalar bitga kompaniyaning tarkibiy qismlari sifatida amal qilgandek ko`rinadi.
Ammo kartel Monopoliyadan o`zining ikki jihati bilan farqlanadi. Birinchidan
kartellar bozorni kamdan kam nazorat qiladi, ular o`zi yuritayotgan narx siyosati
kartellashmagan korxonalardagi ishlab chiqarish hajmiga qanday ta’sir etishini
hisobga olishlari kerak.
283
Ikkinchidan, kartel a’zolari (ishtirokchilari) bitta katga kompaniyaning
tarkibiy qismi hisoblanmaydi, ularda narx larni pasaytirish va bozorni qo`lga olshi
yo`li bilan o`z partnyorlarini (sheriklarini) aldab, ularni dog`da qoldirishga qiziqish
paydo bo`lishi mumkin. Natijada ko`pchilik kartellar beqarorlikka moyil bo`ladi va
muvaqqat bozor tuzilmasini hosil etadi.
23
Agar siz mobil aloqa kompaniyalari xizmatlaridan foydalanmoqchi
bo`lsangiz, ehtimol siz beshta savdo markasidan: Uzmobile, Ucell, Beeline, UMS
yoki Perfectum Mobiledan birining xizmatini tanlaysiz. Bu kompaniyalar
O`zbekistonda ko`rsatiladigan deyarli barcha mobil aloqa xizmatlarini aholiga
taqdim etadilar. Bu firmalar birgalikda ko`rsatilgan xizmatlar miqdorini aniqlaydi
va xizmatlar sotiladigan narxini rasmlantiruvchi bozor talabi egri chizig`ini beradi.
Mobil aloqa xizmatlari uchun bozor Oligopoliyaga bir misol bo`la oladi. Bu
Oligopolistik bozorning asosiy mohiyati bunda faqat bir nechta sotuvchilarning
bo`lishidadir. Natijada bozordagi istagan sotuvchi boshqa hamma sotuvchilarning
foydasiga katta ta’sir ko`rsatishi mumkin. Oligopolistik firmalar o`zaro bir biri
bilan bog`lanib turadi, biroq raqobatdosh firmalar bunday emas. Bu bobdagi
bizning asosiy maqsadimiz firmalarni qay darajada o`zaro bog`liqligini va davlat
siyosati darajasida qanday muammolarni kuchaytirishini ko`rib chiqishdan
iboratdir.
Oligopoliyaning tahlili o`yinlar nazariyasini tanishtirishga qulayliklarni va
odamlar strategik holatlarda o`zlarini qanday tutishlarini o`rganishni taklif etadi.
Biz qachonki harakatlarni muqobil rivojlanishini tanlaganimizda “strategik”
jihatidan odamlardagi vaziyatni anglaymiz va u qilgan harakatiga qanday javob
berishi kerakligini o`ylashimiz kerak. Strategiya faqatgina shashkada, shaxmatda
ahamiyatga ega emas, biroq ko`plab biznes qarorlarida ahamiyatga egadir. Chunki,
Oligopolistik bozor faqat kam sonli firmalarga ega, va har bir firma strategiya
asosida harakatlanishi kerak. Har bir firma uning foydasi faqat uning qancha ishlab
chiqarishiga emas, balki yana boshqa firmalarning ham qanchalik ko`p ishlab
chiqarishiga bog`liqligini biladi. Uning ishlab chiqarishga qaror qilishi,
23
N. Gregory Mankiw Principles of Microeconomics, 7e
284
Oligopoliyadagi har bir firma qarori qanchalik boshqa hamma firmalarning ishlab
chiqarish qarorlariga ta’sir qilishi haqida o`ylab ko`rishi kerak.
O`yinlarlar nazariyasi raqobatdosh yoki Monopoliya bozorini tushunish
uchun ahamiyatli emas. Bozorda butunlay raqobat yoki Monopolistik raqobat
bo`lishi mumkin, har bir firma boshqa ahamiyatli bo`lmagan firmalar bilan
taqqoslaganda bozorga kichik o`zaro strategik ta’sirga ega. Monopoliyaga
aylantirilgan bozorda strategik jihatdan o`zaro bo`gliqliklar yo`q, sababi bozorda
faqat bir firma bor. Biroq biz ko`rganimizdek, o`yinlar nazariyasi Oligopoliyani
tushunishga va o`yinlarchilarning boshqa biri bilan ta’sir ko`rsatishining kichik
sonidagi ko`p boshqa vaziyatlarni tushunish uchun ancha foydalidir. O`yinlar
nazariyasi odamlarni tanlagan strategiyalarini tushunishga yordam beradi.
Do'stlaringiz bilan baham: | 
