I. A. Axmedov, N. S. Saidxo‘jaeva

3.3. Odamga radiatsiyaning ta’siri oqibatlari
Radiatsiya tabiatan hayot uchun zararli. Uning kam dozasi ham rakka yoki 
genetik zararlanishga olib kelishi mumkin. Radiatsiya yuqori dozasida organizm 
to‘qimalarini zararlashi va tezroq o‘limga sabab bo‘lishi mumkin (3.1-rasm). 
3.1-rasm. Nurlanishning dozasiga bog‘liq oqibatlari
Yuqori doza bilan nurlanishdan zararlanis’]h birnecha soat yoki kunda bilinadi. 
Rak kasalligi birdan boshlanmasligi mumkin, u bir necha yillarda hosil bo‘lishi 
mumkin. Shundan kelib chiqib aytish mumkinki radiatsiya ta’siriga tushgan odamda 
rak kasali kelib chiqishi potensial xavf bo‘lib qoladi. Radiatsiyadan zararlangan 
genetik hujayralardan tug‘ilgan chaqaloqlarda yurak poroklari kuzatilishi mumkin 
(3.2-rasm). 
3.2-rasm. Nurlanishning odam a’zolariga ta’siri

---

66 
Tibbiyot sohasida radiatsiyaninig odam organizmiga ta’sirini o‘rganish bo‘yicha 
o‘tkazilgan ilmiy tadqiqotlar shuni ko‘rsatadiki odam organizmining a’zolari 
radiatsiyadan turlicha ta’sirlanadi. Bular ichida gen a’zolari, sut bezlari, homilalar 
radiatsiyadan engil ta’sirlanadi va salbiy oqibatga tushib qoladi. 
Albatta yuqori dozada radiatsiyadan nurlanish o‘limga sabab bo‘ladi, doza 
darajasiga qarab bir necha soatdan bir necha kunlarda o‘lim sodir bo‘lishi mumkin. 
Yuqori darajada nurlanish olish, masalan 100 Gr miqdordagi nurlanish odamda 
markaziy asab tizimini tezdan ishdan chiqaradi va ma’lum soatlarda o‘limga olib 
boradi. 10-50 Gr nurlanishda tezdan o‘lim sodir bo‘lmasada jiddiy zararlanadi, bir 
ikki hafta ichida ovqat hazm qilish organlaridan qon ketishi natidasida baribir o‘ladi. 
3-5 Gr doza nurlanish olganda bir ikki oy davomida taxminan nurlanganlarning yarmi 
o‘ladi. Radiatsiya ta’siriga tushuvchilarning organizm holati ham ma’lum darajada 
nurlanish jarayoniga ta’sirini ko‘rsatadi. 
3.3 - rasm. Radiatsion muhitda ishlovchilarda o‘tkazilgan tadqiqot natijasining grafigi 
(uran koni) 
Masalan, chekuvchilarning organizmi nurlanish va uning oqibatiga salbiy ta’sir 
ko‘rsatadi. Chekuvchilarning organizmida rak kasalligini hosil bo‘lishi ehtimoli 
chekmaydiganlar organizmiga qaraganda ancha yuqori bo‘ladi (3.3-rasm). Masalan, 
chekuvchilarning organizmi nurlanish va uning oqibatiga salbiy ta’sir ko‘rsatadi. 
Chekuvchilarning 
organizmida 
rak 
kasalligini 
hosil 
bo‘lishi 
ehtimoli 
chekmaydiganlar organizmiga qaraganda ancha yuqori bo‘ladi (3.3-rasm).

---

67 
3.4-rasm. Nurlanishning natijasida rak bilan kasallanish ehtimoli.
A-Rakning oqqon kasalligidan boshqa turlari; B-Leykoz (oqqon) kasalligi.
3.4-rasmda odam tanasining bir tekisda bir marta nurlanishida (
0.01Gr
) o‘rtacha 
statistik ehtimoli ko‘rsatilgan. Unda atom bombardirovkasi hududida (Yaponiya) 
yashagan odamlarda o‘tkazilgan tadqiqot natijalari birinchi yomon shishlarning 
paydo bo‘lishining taxminiy muddati ko‘rsatilgan. Unda leykoz rivojlanishining 
yopiq davri 2 yilda boshlanib u 6-7 yilda maksimal darajaga erishadi va undan so‘ng 
tekis pasayib boradi, Yalpi shishlar nurlangandan 10 yildan so‘ng boshlangan. 
3.4-jadval. Radioto‘lqinlarning xususiyati va ta’siri 
Chastota ν, Gs To‘lqin uzunligi, 
λ, m 
Diapazon 
nomi 
Manbalar. Ta’sir metodi. 
10
3
3x10
5
radioto‘lqinlar 
O‘tkazgichlardagi va elektron 
oqimlardagi o‘zgaruvchan tok, 
(turli xil generatorlar) 
10
12
30x10
-4
IK-nurlanish 
Elektr va issiqlik ta’sirida 
molekulalarni nurlanishi 
3,75x10
14
8x10
-7
Ko‘rinadigan 
yorug‘lik 
7,5x10
14
4x10
-7
UF nurlanish, 
yumshoq 
rentgen 
Tezlangan elektronlarni ta’sirida
atomlarni nurlanishi 
3x10
17
10
-9
Rentgen, 
γ
-
nurlanish 
Tezlangan zaryadlangan 
zarrachalarning ta’sirida atom 
jarayonlari 
3x10
20
10
-12
γ
-nurlanish 
Yadro jarayonlari, radiaktiv 
parchalanish, kosmik jarayonlar 
10
23
3x10
-15
Nurlanish kasalligi deb nur ta’siri natijasida rivojlanuvchi turli distrofik 
jarayonlar va unga organizmning javob reaksiyasidan tarkib topgan o‘zgarishlar 

---

68 
majmuasiga aytiladi. Bu o‘zgarishlarning turli tumanligi – nurlanishnig umumiy yoki 
maxalliyligi; bir martali (o‘tkir), ko‘p martali yoki cho‘zilgan, surunkali; tekislik – 
notekisli; nurlanuvchi to‘qimalarning xajmi, soxasi bilan bog‘liq. 
Nurlanish (nur) kasalligi degan tushuncha AQSH xarbiylarining Yaponiya 
shaxarlari Xirosima va Nagosakiga atom bombalari tashlaganlaridan keyin paydo 
bo‘ladi. Nur kasalligi kechishi bo‘yicha o‘tkir va surunkali turlarga bo‘linadi.