I. A. Axmedov, N. S. Saidxo‘jaeva

 
3.2. Nurlanish ta’sirining biologik oqibatlari 
Ionlashtiruvchi ta’sirning biologik ta’sirining murakkabligi shundaki nurning 
ko‘rinmasligi va sezgi organlarimizga sezilmasligidadir. Shuning uchun ham u xavfli. 
Chunki ta’sirning ma’lum vaqtdan so‘ng aniqlanishi ma’lum darajada kechikadi, 
ta’sirning oqibatini og‘irlashishiga ta’sir qiladi. Optik diapazonlardagi nurlardan 
farqli radioto‘lqinlar to‘qimalarni qizdiradi va issiqlik sifatida bildiradi. 
Ionlashtiruvchi dozada ham organizlarimiz bildirmasligi mumkin. Kosmanavtlarda 
ionlashtiruvchi nurlanishni ko‘zini yumganda bildiradi. Unda ko‘zda yonish, uchqun 
sifatida ko‘rinadi. Bu ionlashish jarayonini belgisidir. Shunday qilib nurlanish 
energiyasi obyektni nurlantirishga sarflanadi, obyektda yutiladi. Quyida (3.2-jadval) 
turli xil ekvivalent dozalarda biologik ta’siri ko‘rsatilgan. 

---

64 
3.2-jadval. Nurlanish bir martalik effektiv dozasining biologik ta’siri 
Ekvivalent 
doza, ber 
Biologik effekt 
5-10 
Alohida sezilishlar
10-25 
Katta yoshdagilar uchun sezilarli ta’siri bilinmaydi, ona qornidagi 
embrion bosh miyasini zararlashi mumkin. 
25-50 
Vaqtinchalik erkaklik stirellashuvi. Qon tarkibi o‘zgarishi mumkin. 
50-100 
Qon tarkibida o‘zgarish. Immunitetni buzilishi. 
100-200 
Immunitet etishmovchiligi 
200-400 
Ish qobiliyatini yo‘qotish. Invalidlashish. 
400-500 
Suyak to‘qimalarini(ilik) og‘ir zararlanishi. 50% lik o‘lim. 
600 -1000 
Ichak shilliq moddalarini og‘ir zararlanishi. 3-12 kunda 100% o‘lim. 
1000-10000 
Koma holati. 1-2 soatda o‘lim. 
N>10000 
Nurdan o‘lim. 
Chegaraviy doza.
“Radiatsion xavfsizlik normalari” (Rossiya) da chegaraviy 
doza belgilangan. Unga itoat etish nurlanishdan biologik effekt ta’siri bilan klinik
oqibatlar bo‘lmasligini ta’minlaydi. 
Nurlanishning odam organizmiga ta’siri uning xususiyatlariga va dozasiga 
bog‘liq holda turli xil oqibatlarga olib keladi. Quyida turlicha ekvivalent dozadagi 
nurlanishning bir martalik effektiv dozasi (3.3-jadval) keltirilgan.
3.3-jadval. Radiatsiyaning chegaraviy dozalari to‘g‘risida ma’lumot 
Me’yorlanadigan miqdor 
Chegaraviy doza 
xodimlar* 
(A guruxi) 
aholi 
Effektiv doza 
Har qanday 5 yillik uchun 
o‘rtacha 20 mZv, ammo 
yiliga 50 mZv/yil dan ko‘p 
emas.
1 mZv/yil har qanday 5 
yilga, ammo 5 mZv/yil 
dan ko‘p emas.
Ko‘z gavxarida,
terida**, 
qo‘l va ayoqlar panja va 
yuzalarida yillik ekvivalent 
doza 
150 mZv 
500 mZv 
500 mZv 
15 mZv 
50mZv 
50mZv 

---

65