165
Zararsizlantirishning ochiq va yopiq sikllari.
Zararsizlantirish jarayoni ochiq va yopiq siklli bo‘lishi mumkin. Ochiq
zararsizlantirish jarayoni rasmda (5.16-rasm) ko‘rsatilgan. Tozalovchi (1) muhit
(eritma) nasos (2) yordamida va qurilma (3) orqali tozalanuvchi yuzaga (4)
yuboriladi. Ishlanayotgan modda hududga tushadi, hududni ruxsat etiladigan miqdor
darajasidan kam miqdorda radioaktiv ifloslanada. Yopiq siklda
yuvilishdagi modda
idishga tushadi, uning bir qismi (7) radioaktiv ifloslikdan tozalanib qayta ishlatiladi
va bir zararlanish darajasi yuqori qismi yo‘qotish uchun maxsus joyga (qabristonga)
tashib (8) ketiladi va yo‘qotiladi.
Albatta ikkinchi yopiq siklli tozalashga uni mablag‘ talabligiga qaramasdan
ustunlik beriladi.
Tozalash ishlarini turli xil usullar bilan o‘tkazishning o‘ziga xosligi.
Zararsizlantirish koeffitsient ini oshirish maqsadida yo‘naltirilgan bosimli
aralashma tarkibiga qum, metall qirindisi va shunga o‘xshash materiallar qo‘shiladi.
Ifloslangan qatlamni yo‘qotish usuli uning qaerdaligi , qanday joylashganligi, qanday
material bilan bog‘liqligiga qarab tanlanadi. Ifloslangan qatlamni yo‘qotish yuzadan
va chuqurdan bo‘lishi mumkin.
Ifloslangan yuzani to‘sib qo‘yishda to‘sish materiali:
-birinchidan, radioaktiv ifloslikni belgilab uni tarqalishiga yo‘l qo‘ymasdan
uning xavfini kamaytiradi;
-ikkinchidan, yutuvchi materiallar qatlamini ishlatish bilan odamlarni α-, β-
nurlanish xavfini kamaytiradi.
Himoya qatlamni hosil qilish uchun joylarda sochiluvchan materiallar: qum,
grunt, shag‘al va qurilish materiallari va mahsulotlari: beton, asfalt,
temirbeton
plitalar, metall listlar, polimerlar ishlatiladi.
Turli xil dastgohlar, transport vositalari, qurilish tuzilmalari kabilarda ximoya
qatlamini xosil qilishda asosan lok va buyoq ko‘rinishidagi
polimer materiallardan
foydalaniladi.
Zararsizlantiruvchi eritmalarni 3 guruhga bo‘lish mumkin:
-yuza faol va kompleks hosil qiluvchi moddalar asosida;
-oksidlovchilar asosida;
-tarkibiga sorbentlar kiruvchi suspenziyalar asosida.
Yuvish xususiyatiga ega yuza faol moddalar sifatida, oddiy xo‘jalik sovuni,
gardinol, sulfonol, OP-7, OP-10 preparatlar va boshqalar ishlatiladi. Kompleks hosil
166
qiluvchi moddalar sifatida fosfat - natriy, (odatda geksometofosfat-natriy), shavel,
limon, vino kislotalari va tuzlari ishlatiladi.
Yuza faol va kompleks hosil qiluvchi moddalar kukun ko‘rinishida ishlab
chiqariladi. Ularning SF (SF-2U, SF-3, SF-ZK) rusumlari mavjud.
Yuza faol (PAV) zararsizlantiruvchi moddalardan
turli jihozlar va asboblar
yuzalarini(kiyimdan boshqa) mexanik artish bilan yuvish orqali foydalaniladi.
G‘ovakli, g‘isht, shifer, ayrim tur beton va boshqa shunga o‘xshash materiallarni
zararlantirishda radionuklidlar ularning ichiga botib ketmasligi maqsadida yuqorida
ko‘rsatilgan usul(yuvish) tavsiya etilmaydi. SF (SF-2U, SF-3, SF-ZK) va PAV
moddalardan zararsizlantirish uchun boshqa moddalardan foydalanish mumkin
bo‘lmagan holatlarda, masalan samolyotlarni, vertalyotlarni, ayrim optik va elektron
apparatlarni zararsizlantirish uchun ko‘pik holatida ishlatiladi.
Oksidlovchilar asosidagi zararsizlantiruvchi eritmalar kop tarkibli bo‘ladi.
Ularning tarkibiga kislotalar (shevel, azot) ishqorlar (o‘yuvchi natriy)
hamda PAV
moddalari, SF moddalar ham ishlatiladi. Oksidlovchi sifatida kaliy parmanganat ham
ishlatiladi.
Oksidlovchi zararsizlantiruvchi moddalar moylangan yuzalarni hamda
korroziyaga uchragan yuzalarni ishlashda ham foydalaniladi. Suspensiya asosidagi
zararsizlantiruvchi moddalar kolloid-dispers, ko‘p komponentli tizim sifatida bo‘ladi,
masalan:
-
sorbentlar sifatida: seolitlar bentonit glinasi,
ular arkibida asosan
montmorillonit;
-sulfatli kley-yopishqoqlik xususiyatini beradi. Ko‘rsatilgan suspenziyalar bino
devorlarini zararsizlantirish maqsadida qo‘llaniladi. Devorga sepilgandan so‘ng
kleyga o‘xshab yopishadi va quriydi. Qurigan qatlamni ifloslangan radioaktiv
moddalar bilan birga ketkaziladi, ko‘chirib tashlanadi.
Sorbentlar gaz va suv tarkibidan hamda turli ifloslangan obyekt yuzalardan
radionuklidlarni
chiqarib
olishga
ishlatiladi.
Bundan
tashqari
ularni
zararsizlantiruvchi eritmalarga, plenka hosil qiluvchi
polimer kompozitsiyalarga
qo‘shiladi. Tabiiy va sun’iy sorbentlar mavjud.
Metall yuzalarni (stanoklar, texnikalar, transport) zararsizlantirish uchun organik
eritmalar (dixloretan, benzin, kerosin, dizel yoqilg‘isi) qo‘llaniladi. Radioaktiv
moddalarni vetosh, shetka va boshqa shunga o‘xshash vositalarni qo‘llab yuviladi.
Zararsizlantirish ishlari bajarilgandan so‘ng turli xil agregat holatidagi iflos
chiqindilarni yo‘qotish tadbirlari o‘tkaziladi.
