I – kimyodan asosiy tushunchalar

A T O M T A R K I B I.

Yadro zaryadi	Protonlar (P) soni	Elektronlar (ē) soni	Neytronlar (N) soni	Elektron qobiqlar	Atom (Ar) massasi	Absolyut (Aabs) massasi
Tartib raqamiga teng	Tartib raqamiga teng	Tartib raqamiga teng	N = Ar – P	Davr raqamiga teng	Davriy jadvalda berilgan	Aabs =

3– JADVAL.
IZOTOP, IZOBAR, IZOTON, IZOELEKTRON.

IZOTOP	Bir xil:  yadro zaryadi  protonlar soni  elektronlar soni Xar xil: 1) atom massasi 2) neytronlar soni	O8^16 O8^17 O8^18, H1^1H1^2H1^3, Ca20^40 Ca20^42 Ca20^43, F9^19(1ta), K19^39 K19^40, Cu29^63 Cu29^65, Fe (6 ta), Hg (7 ta), Xe (9 ta), Sn (10 ta).
IZOBAR	Bir xil:  atom massasi Xar xil: 1) yadro zaryadi 2) protonlar soni 3) neytronlar soni 4) elektronlar soni	Ar18^40 K19^40 Ca20^40, Cu29^65 Zn30^65, Cd48^112 Sn50^112
IZOTON	Bir xil:  neytronlar soni Xar xil: 1) atom massasi 2) yadro zaryadi 3) protonlar soni 4) elektronlar soni	Сr24^52 Mn25^53 Fe26^56 N = 28 ta, Xe54^136 Ba56^138 La57^139, N = 28 ta
IZOELEKTRON	Bir xil:  elektronlar soni Xar xil: 1) atom massasi 2) yadro zaryadi 3) protonlar soni 4) neytronlar soni	O2^– F^— Ne Na^+ Mg^2+ Al^3+ ē = 10 ta, CH4 NH3 H2O ē = 10 ta

4– JADVAL.

R A D I O A K T I V Z A R R A C H A L A R
B E L G I S I	N O M L A N I S H I	M A S S A S I	Z A R Y A D I
α	Alfa	4 g	+2
β	Betta	0 g	–1
P	Proton	1 g	+1
D	Deyteriy	2 g	+1
T	Tritiy	3 g	+1
n	Neytron	1 g	0
ē	Elektron	0 g	–1
β	Pozitron	0 g	+1
γ	Gamma	0 g	0

KIMYOVIY REAKSIYA VA UNING TURLARI.

1. 
   Boshlang’ich va ohirgi maxsulotlarning o’zgarishiga qarab reaksiyalar Birikish, O’rin Olish, Almashinish va Ajralish (Parchalanish) reaksiyalarga bo’linadi.
   

1) Birikish reaksiyasi – ikki yoki undan ortiq oddiy va murakkab moddalar o’zaro birikib bitta murakkab moddani hosil qilish reaksiyasi.
A+B+C+……= D C + O₂ →CO₂ SO₂ + O₂→SO₃
2) O’rin olish reaksiyasi – oddiy va murakkab modda o’zaro reaksiyaga kirishib oddiy modda atomlarini murakkab modda atomlari bilan almashtirib boshqa oddiy va murakkab moddalar hosil bo’lish reaksiyasi.
A+CB → AB+C
AgNO₃ + Zn → Zn(NO₃)₂ + Ag
3) Parchalanish reaksiyasi – bitta murakkab moddadan bir nechta oddiy va murakkab moddalar hosil bo’lish reaksiyasi.
A → B+C+AD+….
CaCO₃ → CaO +CO₂ KClO₃ → KCl + O₂
4) Almashinish reaksiyasi – Ikkita modda o’zini tarkibidagi atomlar sonini almashtirib ikkita yangi modda hosil bo’lish reaksiyasi.
AB+CD→AD+BC
CaCl₂+NaOH →NaCl+Ca(OH)₂


II. Issiqlik chiqishi yoki yutilishiga qarab reaksiyalar ikki turga ekzotermik va endotermik reaksiyalarga bo’linadi.
Ekzotermik reaksiyalar – reaksiyadan issiqlik chiqishi bilan boradigan reaksiyalar
H₂ + Cl₂ → HCl + Q
Endotermik reaksiyalar – reaksiyada issiqlik yutilishi bilan boradigan reaksiyalar
NH₃ → N₂ +H₂ –Q


III. Reaksiyaga kirishayotgan moddalar to’liq reaksiya maxsulotiga aylanishi yoki aylanmasligiga ko’ra reaksiyalar qaytar va qaytmas reaksiyalarga bo’linadi.

1. 
   Qaytar reaksiyalar – bir vaqtning o’zida ikki yo’nalishda boradigan reaksiyalar.qaytar reaksiyalarda tenglamalar o’ng va chap qismlar orasiga qarama-qarshi yo’nalgan 2 ta strelka qo’yiladi.
   

N₂ +H₂ ↔ NH₃

2. 
   Qaytmas reaksiyalar – faqat bir yo’nalishda boradigan va reaksiyaga kirishayotgan boshlang’ich moddalar oxirgi maxsulotlarga to’liq aylanadigan reaksiyalar.qaytar reaksiyalar cho’kma tushishi,gaz ajralishi,suv va katta miqdorda issiqlik ajralib chiqishi bilan boradigan reaksiyalar qaytmas reaksiyalar deyiladi.
   

AgNO₃ + KCl → KNO₃ + AgCl↓
NH₄Cl + Ca(OH)₂ → CaCl₂ + NH₃↑ + H₂O


IV. Neytrallanish reaksiyasi- kislota asoslar o’zaro reaksiyaga kirishib tuz va suv hosil qilish reaksiyasi.
NaOH + HCl → NaCl + H₂O


V. Reaksiyaga kirishayotgan moddalar tarkibidagi atomlarning oksidlanish darajasi o’zgarishi yoki o’zgarmasligiga qarab reaksiyalar ikki turga bo’linadi.
I.Oksidlanish darajasi o’zgarishi bilan boradigan reaksiyalar
II.Oksidlanish darajasi o’zgarmasdan boradigan reaksiyalar.
EKVIVALENTLAR QONUNI.
Ekvivalentlar qonuni 1814-yil Vollaston tomonidan kiritilgan.
Ekvivalent – teng qiymatli degani.
Element ekvivalenti deb – 1 gr H atomi bilan birikadigan yoki kimyoviy reaksiyalarda shuncha H atomini o’rnini oladigan miqdoriga aytiladi.
Ekvivalent massa – element bir ekvivalent massasi. MISOL:1 gr –H 8 gr – O
Murakkab moddani ekvivalenti – 1 ekvivalent H bilan qoldiqsiz tasirlashadigan yoki boshqa har qanday moddaning bir ekvivalenti bilan tasirlashadigan miqdori.
Ekvivalentlar qonuni – har qanday modda o’z ekvivalentlariga mos ravishda reaksiyaga kirishadi.
1) oddiy moddalar ekvivalentini topish – massasini uning valentligiga bo’lib topiladi. E _{oddiy modda} =  (E – ekvivalent)
MISOL:E_Al =  = 9 gr∙ekv
2) Oksidlarni ekvivalentini topish – oksidlarni molekulyar massasini oksid hosil qilgan element atomlar sonini uning valentligiga ko’paytmasiga bo’lamiz.
E _oksid =  MISOL:E _Al2O3 =  = 17 gr∙ekv
3) Asoslarni ekvivalentini topish – asoslar molekulyar massasini uning tarkibidagi gidroksidlar soniga bo’lib topiladi.
E_asos =  MISOL:E _NaOH =  = 40 gr∙ekv
4) Kislotalar ekvivalentini topish – kislota massasini uning tarkibidagi vododrodlar soniga bo’lib topiladi
E _kislota =  MISOL:E _H2SO4 =  = 49 gr∙ekv
5) Tuzlar ekvivalentini topish – tuz massasini tuz hosil qilgan metal atomlar sonini valentligi ko’paytmasiga bo’lib topiladi.
E _tuz =  MISOL:E _Na2SO4 =  = 71 gr∙ekv
Ekvivalent hajm – moddani bir ekvivalenti egallagan hajmi bo’lib,faqat gazsimon holat uchun qo’llaniladi.
MISOL:1 ekv hajm H – 11,2 l 8 ekv hajm O – 5,6


ANORGANIK MODDALARNING SINFLANISHI.



I-OKSIDLAR.


Oksidlar deb – biri kislorod bo’lgan ikki elementdan iborat murakkab moddalar oksidlar deyiladi.
Umumiy formulasi E₂O_x Bu yerda; “x” element valentligi.
OKSIDLAR NOMLANISHI
1) O’zgarmas valentlikka ega bo’lgan element oksidlarini nomi – element nomiga oksid so’zi qo’shib nomlanadi;
M; K₂O – kaliy oksid MgO – magniy oksid Al₂O₃ – alyuminiy oksid
2) O’zgaruvchan valentlikka ega bo’lgan element oksidlarini nomlashda – element nomidan so’ng element valentligi qavs ichida rim raqami bilan ko’rsatiladi va oksid so’zi qo’shiladi.
M; Cu₂O – mis(I)-oksid CuO – mis(II)-oksid SO₂ – oltingugurt(IV)-oksid
3) element nomiga kislorod sonini grekcha sonlarda ifodalanishini qo’shib ham nomlash mumkin.
M; CO – uglerod monoksid SiO₂ – kremniy dioksid SO₃ – oltingugurt trioksid
4) oksidlarni tabiatda uchrashi yoki turmushda qo’llanilishi kabi tarixiy nomlardan ham foydalanish mumkin.
M; CaO – so’ndirilmagan ohak SiO₂ – qum,kvars NO₂ – tulki dumi N₂O – kuldiruvchi gaz
5) ayrim oksidlarni hosil qilgan kislotasi nomiga angidrid so’zini qo’shib nomlash mumkin.
M; SO₂ – sulfit angidrid CO₂ – karbanat angidrid N₂O₅ – nitrat angidrid P₂O₅ – fosfat angidrid

1) Asosli oksidlar – suv bilan reaksiyaga kirishib asos hosil qiluvchi yoki kislotalar yoki kislotali oksidlar bilan reaksiyaga kirishib tuz hosil qiluvchi oksidlar asosli oksidlar deyiladi.
MISOL:Li₂O,K₂O,CaO,MgO,Na₂O,Rb₂O,CuO,CrO va h.k
K₂O + H₂O → KOH K₂O + SO₃ → K₂SO₄ + H₂O K₂O + HCl → KCl + H₂O
2) Kislotali oksidlar – suv bilan tasirlashganda kislota hosil qiluvchi yoki asosli oksidlar va asoslar bilan reaksiyaga kirishib tuz hosil qiluvchi oksidlar.
MISOL:SO₂,SO₃,NO₂,CO₂,Cl₂O₇,Mn₂O₇,P₂O₅
SO₃ + H₂O → H₂SO₄ SO₃ + Na₂O → Na₂SO₄ SO₃ + NaOH → Na₂SO₄ + H₂O
3) Amfoter oksidlar – kislota bilan ham ishqorlar bilan ham reaksiyaga kirirshib tuz hosil qiluvchi oksidlar.
MISOL:BeO,Al₂O₃,ZnO,MnO₂,Fe₂O₃,Cr₂O₃
ZnO + HCl → ZnCl₂ + H₂O ZnO + NaOH → Na₂ZnO₂ + H₂O
4) Befarq oksidlar – NO,N₂O,CO,SiO,SO
5) Qo’sh oksidlar – ikkita oksidlar aralashmasidan iborat bo’ladi.
M; Fe₃O₄ (FeO-Fe₂O₃) Pb₂O₃ (PbO-PbO₂) Cr₃O₄ (CrO-Cr₂O₃) Mn₃O₄ (MnO-Mn₂O₃)