|
3. Liro-epikalıq shıǵarmaları.
Shayırdıń "Perizat", "Aysánem", "Urıs dártleri", "Jaqsı adamnıń júregi", "Meniń juldızım",
"Sadıqlıq", "Ǵarrınıń áńgimesi" poemaları bar.
"Jaqsı adamnın júregi", "Juldızım meniń" poemaları qaraqalpaq ádebiyatında jańa baǵdar-
shıǵarmada realistlik waqıya menen mifologiyalıq, fantastikalıq waqıyalardıń sintezinen
dóretilgen. Sol arqalı dúnyalıq úlken problemalardı kóteredi.
"Jaqsı adamnın júregi" poeması –dramalıq shıǵarma. Syujetke tiykar etip alınǵan waqıya
bes saxnaǵa (kartinaǵa) bólingen. Qaharmanlardıń dialogına qurılgan. Saxna kórinisi avtor
tárepinen bayanlanadı. Avtor sózi dramalıq Remark formasında berilgen. Bular dramalıq
shıǵarmaǵa tán belgiler. Poemada avtomobil avariyasınan ólgen, biraq júregi islep turǵan jaqsı
adamnın júregin donor sıpatında paydalanıp jaman, pás qılıqlı, qılmıslı adamǵa ornatıwǵa jaqsı
adamnıń burınǵı oqıwshısı, medsestra qarsı boladı. Poemadaǵı bul waqıya real turmıstan alınǵan.
Biraq ólgen adamnıń saw júregin ekinshi adamǵa salıw, onıń ómirin tiklew aqıbeti jınayatqa alıp
keliwi múmkin. Poemada úlken gumanistlik másele kóterilgen.
"Juldızım meniń" poeması realistilik-mifologiyalık syujetke qurılǵan. Poemaǵa real
qaharmanlar menen birge mifologiyalıq qaharmanlar qatnasadı. Biraq bul mifologiyalıq
qaharmanlar avtor fantaziyasınan dóretilgen. Olar dúnya ádebiyatındaǵı mifologiyalıq obrazlar
emes. Ilimpazlar atom hám yadro quralların oylap tabadı. Olar ózleriniń hadal miynetleriniń
jemisi pútkil adamzattı nıpqırt etiwge qaratılǵanlıǵın túsingennen keyin olardıń kózlerine
mifologiyalıq figuralar elesleydi. (Ábeshiy Rux). Shayır Adamzat dúnyasındaǵı tragediyanı
beredi.
91
"Juldızım meniń" poeması shayır qaytıs bolǵan soń 1988-jılı "Ámiwdárya" jurnalınıń 5-
sanında járiyalandı. Poemanıń qaharmanları birinshi Adam, ekinshi Adam, Eynshteyn, Scillara,
Saks, birinshi alaman, ekinshi alaman, úshinshi alaman, xalayıq sıyaqlı realistlik qaharmanlar
ham aza, sóyleytuǵın jer, Feniks sıyaqlı miflik qaharmanlardan ibarat.
Biraq bunda saxnanı túsindiretuǵın bayanlawlar, waqıyalardı kórinislerge bóliwler, avtor
sóziniń (Remark) qawsırmada beriliwi qusaǵan dáslepki poemanın dramalıq tiline tán bolǵan
belgiler joq. Shıǵarmanın tilindegi dramalıq qásiyetler qaharmanlardıń dialoglarında kórinedi.
Poemanın qısqasha syujeti: shıǵarma qaharmanlarınıń biri –birinshi Adam glubostıń
aldında turıp jer táǵdiri haqqında oylanadı. Onıń yadına glubostı qádirlegen ustazı, insaniyat
táǵdiri sıyaqlı máseleler túsedi. Sol waqıtta sazanıń sesti keledi:
Dúnyada basqasha suwqabaqlar bar,
Jer sharın oyınshıq etkisi keler,
Stadion etip álemdi olar,
Jerdi domalatıp tepkisi keler.
Yadro urısın boldırmaw ushın,
Jer sharınıń xalqı shıqsın gúreske,
Jer sharın oyınshıq qıldırmaw ushın,
Dúnya tenteklerin taqap múyeshke!
Ekinshi Adam óz elim, óz úyim, óz baylıǵım Aman bolsa boldı degen pikirde boladı.
Sonda 1-adam oǵan:
Sendeyler júdá az, bireń-sarań bar,
Amanlıqtı tiler, gúrespes biraq,
Senińdey biyparwa, biyǵam adamlar,
Jámiyet mápinen jasaydı jıraq.-dep juwap beredi.
Poemanıń qaharmanları Birinshi Adam, ekinshi Adam, Ana jer táǵdiri bugingi ómir
haqqında uzaq tartısıp otıradı. Usı waqıtta bulardıń sózine Saza aralasadı. Ol óz sóziniń aqırında:
Jol ashıp alıńlar, aqıl zeyinge,
Jańasha adamsız bar siz de hújdan,
Házir sóz beremen Eynshteynge,
Árwaǵı oyandı ǵawırlıńızdan,
Qorıqpay ornıńızban turıńlar bekkem,
Qáne Eynshteyn, jalǵız óziń be?-
deydi. Eynshteyn Sazanıń járdemi menen óziniń ómiriniń tragediyasın: Gitlerdiń sebebinen
watanınan ayırılǵanın, olarǵa qarsı háreket etip júrip atom bombasın abaysızda soǵıp alǵanın
aytadı.
Birinshi Adam, ekinshi Adam, Ana-jer, Saza, Quyash óz-ara dúnyada urıs otın óshiriw
tuwralı sóylesedi. Quyash adamzatqa qarata bılay deydi:
Adamzat anası táshwishin sheger,
Jer altın juldızım meniń óz balam,
Adamzat mehrin tókpese eger,
Jansız planeta bolar muzlaǵan.
Jer qáwip astında. bar usı bir gáp,
Kózler korgen nárse bola ma ańız?
92
Qáwipli quraldlar dóreldi mıńlap,
Olar qural emes, ájeldur naǵız.
Saza, Birinshi hám ekinshi Adam qaytadan paraxatshılıq máselesine tartısqa túsedi. Endi
syujetke jer júzindegi paraxatshılıqtı, doslıqtı saqlaw ushın gúresiwshi birinshi, ekinshi, úshinshi
alamanlar aralasadı. Eynshteyndi úllı Watan urısı dáwirindegi Amerikanıń prezidenti Ruzveltke
xat jazıwǵa májburlegen fizik Scillara, Ruezvelttiń jaqın dostı hám isenimli Adamı Saks te
ózleriniń atom, yadro bombaların shıǵarıwǵa úles qosqanına ókinedi.
Dúnyada paraxatshılıqtıń húkim súriwinen jamanlıq táreptarı Ábeshiy ruwx qorqınıshqa
túsedi. Oǵan pútkil xalayıq qarsı shıǵadı. Endi dúnya ádebiyatındaǵı máńgi ómirdiń tımsalı-
miflik qaharman Feniks bular haqqında óz oyların ortaǵa taslaydı hám poemadaǵı máseleniń
sheshimin beriledi:
Adamlar, adamlar júrmeńler nalıp,
Men ómir máńgilik ekenin bildim,
Men ómir qusıman otlarǵa janıp,
Kúl boldım, kúl boldım, qayta tirildim.
Nurlı gúl taqıyaım bar meniń basımda,
Jurtqa bergim keler men de barımdı,
Ushıp baratırıp gúl qushaǵımda,
Jaqtırıp baraman átiraplarımdı.
Ólim menen ómirdiń gúresi máńgi tirishiliktiń simvolı Fenikstiń tilinen berilip, adamzat
ómiriniń máńgilik ekeni aytıladı.
Do'stlaringiz bilan baham: |
