Hzamatjon RfiHlmqu kompyuter imvistikasi asoslar I иЛК: 519. 711 32. 973 R33

1 Kod - axborotni yozib olish vositasi (usuli).

2. 
   Matn (tekst) - muayyan axborotni bensh, uzatish jarayomdagi belpi- larmng (til hirliklariumg, simvollarnmg) lzchilligi, ketma-ket kelishi.
   
3. 
   Kanal - axborot beriluvchi, uzatiluvchi muhit, sharoit.
   
4. 
   Informatsiya asosiy birlik bo'lib, u hit (yoki binil inglizcha ^binary unit» - «ikkilik birligi/>) deb ataladi.¹⁴
   

5. Kodlash va dekodlash - informatsiyani mashina (kompyuter) tushuna- digan tilga o'tkazish va bunga teskari bo'lgan kompyuter tushunadigan til- dan inson tushunadigan tilga aylantirish jarayoni.
Tashqi olam haqidagi informatsiya insonning bosh miya qobig'ida model va strukturalar ko'rinishida saqlanadi, aks etadi va qayta ishlanadi. Ushbu holatning Hziologik asosi nerv-sensor hujayralar - aksonlar hisoblanadi. Bosh miya qobig'ida so'zli strukturalar hamda semantik maydon shaklla- nadi. Funksionallashuv jarayonida (xabarning bir individuumdan boshqasi- ga yetkazilishi va qabul qilinishi) til diskret shaklda - nutq ko'rinishida namoyon bo'ladi. Tovushli nutqning idrok qilinish jarayoni - bu nutq to- vushlaridan informatsiyaning ajralishi, tarqalishi demakdir. Eshitish organi havoning tebranishini qabul qiladi, signalni bosh miya qobig'iga jo'natish uchun uzluksiz impulslarni kodlashtiradi. Birinchi bosqichda bosh miyada tovushlar zaxirasidan «tovushlar modcli» (N.I.Jinkin buni «fonemalaming barqaror katakchalari» deb atagan) shakllanadi Inson miyasidagi obrazlar va tushunchalar tovushlar kombinatsiyasi ko'rinishida moddiy qobiqqa ega bo'ladi. Inson xotirasida so'zlarning modellari aniq hujayralar kompleksi- ga muvofiq ravishda saqlanadi. Informatsiyani solishtirish natijasida miya­da yangi kod - so'z kodi kodlashtiriladi va uni qobiqning keyingi bosqichiga uzatadi. U ycrda informatsiyaning yangi modeli shakllanadi, bunda oldin- giga nisbatan kodlashtirish oson kcchadi, chunki o'zida mavjud boimagan ramzlarnigina kodlashtiradi, keyingi so'zni kodlashtirish oldingisidan ko'ra ham oson kechadi, keyingi bosqichda - birikmalar kodlashtiriladi hamda informatsiya keyingi bosqichga uzatiladi. Bunda yuqoridagi jarayon qayta- riladi: informatsiya ajratiladi va mazmun modellashtiriladi.¹⁵
Tilni informatsiya nazariyasiga ko'ra yuqorida qayd etilgan uchta tush- unchalardan kod bilan tenglashtirish, kod bilan parallel qo'yish mumkin.¹'' Chunki kod, aytilganidek, axborotni yozib olish usuli, vositalaridan biridir. Demak, til - tilning har bir belgisi (til birliklari) kod sifatida muayyan ax­borot tashiydi, uzatadi, yetkazadi. Binobarin, ayni vaqtda, ushbu axborotni hisoblab chiqish, statistik ma'lumot to'plash mumkin. Xullas, til semiotika va informatsiya nazariyasiga ko'ra kod sifatida namoyon bo'ladi.
Algoritm (lotincha algoritmus -«ibtido» ma'nosini anglatadi; bu so'zning etimologiyasi buyuk alloma Al-Xorazmiy nomi bilan bog'liq. U Yevropada buzilgan shaklda «Algorithmi» tarzida ishlatilgan) - ma'lum bir tipga oid hamma masalalarm yech'shda ishlauladigan jarayonlar tizimining muay­yan tairbda baj_urilishi 'laaidagi aniq qoida yoki qoidalar tizimi.¹⁶ O'rta asrlarda sanoqning o'nl sistemasi bo'yicha to'rt arifmetik amal bajariladi- gan qoida algoritm deb atalgan. Bu qoidalarni fanga IX asrda o'zhek mate­matigi Muhammad al-Xorazmiy kiritgan. Uning «Arifmetika» asarining binnchi so'zi «Qola al-Xorazmiy» so'zlari lotin tiliga «Dixit Algorithmi» (*Al-Xoraznny dedik,") deb taruma ailingan. Bu yerda al-Xorazmiy so'zi «Algorkhmi» deb yozilgan. Shundan so ng algoritm tushunchasi fanda e'tirof etilib, uning qo'llanilish doirasi kengaydi. XX asrda algoritmlar kiberneti- kanmg nazariy va mantiqiy asosi sifatida tan olingan.
Qo'shuv, ayiiuv, ko'paytiruv, bo'luv kabi arifmetik qoidalar, kvadrat diz ch.qarish qoiaalari, har qanday ikki natural son uchun eng umumiy bo'luvchini topish usuli arifmetikaga eng oddiy misollardir. Ashda, biror vazifan- umumiy tarzda, ya'ni uning variatsiya qilinuvchi shartlarining butun tuikumi uchun hal qihsh vositalariga ega bo'lganimizda biz algoritm bilan ish ko'ramiz. Oddiv hayotiy misol - choy yoki kofe tayyorlashning ham o'z algorumi mavjud
Kompyuter texnologiyalari taraqqiyoti bilan bog'liq holda odam bilan mashina orasida o'ziga xos «ko'pi ik» vazifasini bajaruvchi sun'iy tillar yara- tildi ularprogrammalashtirish jarayomda qo'llaniladi. Sun 'iy tillar buyruq- larning tiziiini algontmiea tavanib yaratilgani uchun ular algoritmik tillar (programmalashtirish tillari) deb ham utaladi. Dastlabki shunday til 1958- yilda Parijda yaratilgan va «Algol» deb atalgan (Uning to'liq nomi inglizcha -^Algorithmic language»). Hozir jahonda 500 dan ortiq algoritmik tillar mavjud.
Algori mik tillardagi matnlar xuddi tabiiy tildagidek aniq interpretator ga - insonga yoki avtomatik quiilmaga yo'nalgan bo'lish) lozim, toki u axborotni qabul qilsm va tushunsin. Agar bu jarayon (qabul qilish va tushu- nish) amalga oshmasa, u holda algoritmik tillar va kompyuter orasida vosi- tacm sifatida translator dasturlar (yoki kompilyatorlarldan foydalaniladi.¹⁷Algoriim^k tillar uch asosiy komponenldan iborat bo'ladi: 1) alfavit - asosiy simvollar nabori. 2) sintaksis - simvollar kombinatsiyasi orqali jumla hosil qilish qoi lalari: 3) semantika - algoritmik tillardagi birliklarning mazmun tomoni Algoritmik tillar asosan imperativ xarakterga ega bo'ladi, ya ni asosan buyruqlar tizimiga tayanadi (begin - boshl^ end - tugalla kabi). \'.A Uspenskiy va A.L.Semyonovlar bu haqida shunday yozadi: «Algoritm- ning mazmuni «buyruqlashtii ilgan»: algoritm nro etilishi bajarihsm shart. Shunday qilib, aytish mumkinki, algoritmlarni о 'rgamtvchi nazariya buyruq gaplar liiigvistikasi sifatida talqm etilishi mumkin
Algoritmlar asosan quyidagi shakllaida yo/iladi: a) so'z. ko'rinishida - tabiiy til yordamida; b) grafik ko'rinishida - tasvir, chi/ma va grafikli sim­vollar yordamida; c) psevdokod ko'rinishida - algontmlarmng yarim for- mallashgan tavsifi bo'lib, u programmalasl' lrishning dastlabki bosqi^hlar- lda qo'llamladi, Bunda programmalasntii sh lillai. unsurlandan nam. ta­biiy tildagi so'z va birikmalardan ham foydalaniladi; d) programma ko'rinishida - programmalshtiiish tillaridagi belgilar yordamida.
Algoritm buyruqlar tizimi, qat'iy bajanladigan amallar ketma-ketligi hamda programmalashtirishning tayanch nuqtasi „analgat.. boij unr.tg vosi- tasida kompyuter dasturlarini ishlab chiqish va muammomng avtomatik tarz- da (mashina orqali) hal etiljshini amalga oshinsh mumk.n Algoritmm qam- rovli vazifalarni hal etishga yo'naltinsh, algoiitm nazariyasim mukammal- lashtirish, ayniqsa, kompyuter texnologiyalari, shumngdek, kompyuter lingvistikasi rivo-'anayotgan davrimizda dolzarb ahamiyat kasb etadi. V.A.Uspenskiy va A.L.Semyonovlar algoritm haqida shunday yozaai «Al­goritm tushunchasi nafaqat algorttmlar nazariyasi, matemaiika va informati- kaning tushunchasi. balki umuman zamonaviy fanlaming tayanch tushun- chalaridan biridir. Axborot asrining kirib kelishi bilan algoritmlar sivilizatsi- yaning eng muhim Jaktnrlaridan biri bo'lib qaldi». Shu o'rinda ta'kidlash joizki, kompyuter li: igvistikasida shunday masalalar ham borki, ularm al­goritmlar asosida hal etish mumkin emas. Jumladan, sun iy intellekt tiz.mi doirasidagi neyron tarmoqlar, sifath avtomatik taruma kabilar. Ushbu muarn- molarni hal etishda «algoritmga asoslangan yondashuv» («rule based approach»)dan tashqari. anaiogiya piinaipiga asoslanadigan «namunalarga asoslangan yondashuv» («example based approach»)ga ham ehtiyoj seziladi.
Buyuk Jaylasuf Gegelning fikncha, har qanday fan tadqiq etilgan man- tiqdir.
Topshiriqlar:

1. 
   Mantiq va semiotikamng kompyuter lingvistikasidagi tatbiqini tu- shuntirmg.
   
2. 
   Konyunktiv, disyunktiv, implikativ hukmlarga o'zbek t dan misol- lar kelt-ring.
   

3. Matem?^Tik mantiq fanim qaysi olimlar rivojlantirgan?

4. 
   Ushbu gapning propozitsional ko'nnishim yozing: Agar Jons bu tun- da Smitm uchratmagan bo'lsa, u holda Smit qotil yoki Jons aldayapti. Agar Smit qotil bo'lmasa, u holda Jons bu tunda Smitni uchralmadi va qotillik yarim tundan kcjm souir bo'ldi. Agar qotillik yarim tundan keyin sodir bo'lgan bo'lsa, u holda Sm.t qotil yoki Jons aldayapti. Yuqoridagilardan kelib chiqadiki Smn qotil.
   
   5. 
      Qanday algoritmik tillarni bilasiz?