Hzamatjon RfiHlmqu kompyuter imvistikasi asoslar I иЛК: 519. 711 32. 973 R33

Semiotika yoki semiologiva (yunoncha semiotike, ya'ni «beigilash», «tas- virlashP^ «ifodalash» degan ma'nolarm anglatadi) belgdar „istemasi ha- qidagi fan bo'lib, unda axburotni saqlovchi, uzatuvchi turli xil belgi va bel- gilar tizimlarimng yaratilishi, vazifalarini, belgilar sistemasiga kiruvchi hoaisalarni, ularnmg tabiati, mohiyati, turlari, ko'nnishlari, amal qilishi kabilarni tekshi.ad^;." Semiotika tilshunoslikda, xususan, kompyuter lingvis­tikasida ham muhim metodologik ahamiyat kasb etadi. Chunki til ham bel- gi sanaladi, semiotikada tabiiy tillar ham, sun'iy tillar ham, hatto yo'l belgi- lari, audio va videosignallar ham tadqiq etiladi.
Semiotika fani XIX asr oxirlarida vujudga keldi, unmg asoschisi amerikalk olim Charlz Sanders Pirs (1839 - 1914) hisoblanadi Struk- turalizm asoschisi Ferdinand de Sossyur «Umunny tilshunoslik kursi» asa- nda bu fanm «semiologiya» deb nomlagan. Ushbu fan vutuqlari hozirgi zamon kompyutershunosligida, telekommumkatsiya, uyali telefon tizim- lari,Sun'iy yo'ldoshlar, avtomatik boshqaruv tizimlari va boshqa sohalar- da keng foydalaniladi. Semiotikada bel»'lar tizimi to'rt aspekt asosida o'rganiladi: 1) sintakuka - belgilar strukturas'™ tekshiradi, 2) semantika

• 
  belgilarmng mazmuniy tomonini tekslmaai, 3) sigmatika - belgi va uni aks ettiruvchi obyekt o'rtasidagi munosabatni o'rganai'i: 4) pragmatika - belgilarning insonga bo'lgan munosabati, foydalihgi, amaliv ji latlarini tadqiq etaoi
  

Semiotika belgilar haqidagi keng qamrovh nazany-falsafiy fan bo'lib, tilm belgilardan lborat butunlik sifatida o'rganadi Tilshunoslik va semioti- kamng o'zaro maqsadli aloqaga va munosabatga kirishm idan hngvosemi- otika deb ataluvchi soha shakllandi I mgvosemiotika tilr ing belgi tabiati- ga egaligini. informatsiya uzatuvclu til birhklarinmg xususiyatlarini tadqiq qiladi. Til birliklari, tilning tarkibini tashkil qiluvchi struktural elementlar

• 
  morfema, so'z, so'z birikmasi, gap, matn va boshqalar muayyan infor- matsiyani berish, yetkazish - ijtimoiy vazifani bajaiish uchun xizmat qiluv­chi belgilar sistemasi sifatida tadqiq qilmadi. Shunga ko'ra til jamiyatda mavjud bo'lgan boshqa belgilar bilan umumiylikka, o'xshashiikka ega bo'ladi. Shunga ko'ra, til semiotika fanining - ungvosemioukan¹ tgo'rganish obyektiga aylanadi*Tilning tabiatini, mohiyat ni. jami/atdagi o'rni va ro- lini bilish uchun uni faqat qaysidir til bilan qiyoslashning o'zigim^yetarli bo'lmaydi. Tilni - til sistemasi tarkihidagi birliklarni belgi deb olmgan elementlarni boshqa belgilar - nolisoniy belgilar sistemasi bilan ham, jamiyatga faol xizmat qilayotgan ramzlar (znaklar) b'lan ham, sun'iy ti'lar bilan ham qiyoslash lozim. Bu, shak-stiubhasiz, tiln'ag tabiatini mukammal yoritishga katta xizmat qiladi.
  

Ma'lumki, til - til (nutq) birliklari (so'z, so'z birikmasi. gap va boshqalar) muayyan belgilar sifatida ma'no, tushuncha, fikr lodalaydi. Ular ma'no, tushuncha, fikr kabilarning simvoli (ramzi) vol i belgisi hisoblanadi. Shun­ga ко ra, Ferdinand de Sossyur til fikr ifoda etuvchi belgilar sistemasidir, deydi.¹⁰




F.de Sossyuming fikricha, lingvistik belgi ikki tomonlama psixik mo- hiyatdir. Buni quyidagi chizmada ko'rish mumkin.¹³

Dcmak, lisoniy belgi tushuncha va akustik obraz bilan bog'liq. Bu ter- minlar «ifodalovchi» va «lfodalanmish» deb ham ataladi.¹¹

Til buliklari o'zaro zaruriy, mantiqiy aloqaga kirishib, til sistemasim shakllantiradi, unii.g obyekii\lig'n. bir butumigim la'nurilaydi, tilmng ijti- moiy vazifa bajar jh uchun imkoniyat beradi, shart-sharoit yaratadi. Ush­bu jarayonda ti'ning yuqor.ja qayd etilgan birhklarining har biri o'ziga xos xususiyatlarga egaligi hilan, nisbi ■ mustaqilligi bilan, umumiy va farqh jihatlari bilan ajralib turadi.
Til sistemasining asosiy birliklari bo Igan fonema, morfema va so'zlarning ijtimoiy vazifa bajarishidagi eng muhim jihati ularnirig ikki to- monga egaligida ko'rinadi Ushbu bii liklar lfoda va mazmun jihatiga i gall g bilan, shu nuqta_,i nazardan umumiy hamda farqli xususivatlari bilan o'zaro ajra'ib turadi
Tabiatda ham. jamivatda ham mavjud har bir narsa, hodisa falsafiy ma'noda shakl (tashqi) va mazmun (ichki) tomonlanga ko'ra baholanadi. Tilmng eng kichik bi-hgi bo'lgan tovush (fonema) shakl va mazmun jihati­ga ko'ra o'ziga xos bo'lib, morfema va so'zlardan farqlanadi. Tovush (fone­ma), qayd ei Igan xususiyati nuqta>i nazandan faqat bir tomonga - ifoda tomoniga egadek ko'rinadi. U morfema va so'z kabi muayyan ma'no, tu­shuncha - mazmun bilan bog'lanmaydi, ma'no ifodalamaydi. Shu nuqtayi nazardan tovush (fonema) bir tomonlama birlikka o'xshaydi. Ammo tovush (fonema) faqat ifoda jihatiga, moddiylik xususiyatiga egalipidan tashqari, aytr vaqtda, u dastavval til b'rliklarining tashqi - ifoda jihauni tasnkil qila­di va ulanv shaklan - tovusn tizimiga ko'ra farqlaydi Shunga ko'ra. til b -"liKlarimng ma'nos. o'zgaradi, o'zaro farqlanadi. Dtmak. tovush (fonc
ma) muayyan ma'noga ega bo'lmagan, ayni vaqtda, muayyan ma'noga ega ill birliklanmng (morfema va so'zlarmng) differensutsijasi uchun, ularm o'zaro farqlash uchun xizmat qiladi. Til birligi bo'lgan tovush (fonema) kommunikativ jarayonda utimoiy vazifa bajarishiga, ulning eng asosiy qurilish materiali, moddiy ashyosi ekanligiga, so'z hosil qmsh, so'z yasash, ma'no farqlash kab. ijiimoiv-lisoniy xususiyatlarga egaligiga ко ra alohida baholanadi. Shunga ko'ra. tovush (fonema) til birligi sifatida tilshunoslik- ning alohida sohasi bo'lgan fonemalar haqidagi ta'limot - fonologiyaning tadqiq va tahlil qhyekti hisoblanad^:
Morfema ifoda (moddiy) va mazmun (ruhiy) ii.iatlarining bir butunhgidan iborat bo'lib, ulning muayyan ma'noga ega eng kichik birlig' msoblanadi. Muayyan birlik bo'lgan so'z (leksema) ikki planli belgi sitat.da tovush va ma'no, ifoda va mazmun tomonlarining dialektik bog'liqligidan iborat, nominativ t't lik holatida ij :imoiy vazifa b< jaradi. So'zning ifoda plani uning tashqi - tovush tomoni bo'lib, bunda so'zning belgisi sifatida uning tovush tomoni xizmat qiladi So'z ifoda plami;a ega deyilganida so'zni formal shakl- lannruvchi, un.ng modd.y btrlik sifatida sezgi a'zolarimizga ta'sii qilishin¹ ta'minlovchi tovushlar nazarda ti'tiladi
So'zning mazmun plan, uning ichki. ma'no tomoni (leksik ma'no, leksik tushuncha, ramziy axborot, signifikat, semema) bo'ub, u obyektiv boiliq elcmentlarining kishi ongida aks etishi, ayni elemcntlarga xos xususiyat- larning umumlashuvi nabjasida yuzaga keladigan ideal (psixik) struktuia- dir. Ma'no obyektiv borliq elementi yoki ushbu elementlar guruh...mg kishi ongiaagi sharth ramzi (belgisi, ishorasi) emas, balki bu clement (yoki ele­mentlar guruhiimng kishi ongida mavhumlik kasb etgan obrazi, umumlash- gan in'ikosi hisoblanadi.
So'zning mazmun tomonini o'zicha biron shaxsga ma'lum qilish mumkin bo'lmaganugi uchun u.ung tovush phati, ramzi talaffuz qilinadi Bu ramz (belgi) tinglovchi ongida tegishli tushuncha, tasavvur uyg'otadi. Demak, tu sistemasida ramziy munosabat tovush va ma'no orasidagi shartli bog'lanbh tarzida yuzaga chiqadi. Ma'noda aks etadigan aniq narsa yoki liouisa tasav- vui. (denotat) ilckinch: planda bo'ladi.
So'z mazmun plamda ikki hodisa farqlanadi: leksik ma'no (signifikat) va denoiat.¹² Denotat so'z ma'nosi emas, balki so'z yordamida ko'rsatiladigan, nomlanadigan, ataladigan hodisad'r Ma'no esa, qayd etilgamdek, obyektiv borliq elementlariga xos bo'lgan xusu^c,yatlarning li.son onj ida mavhuml.k kasb etishi umumlashuvi nauiasida shakllanishid.i. Nutqda so'z denotat- rung (obyektiv boriiq elementimng) lingvistik vakili vazifasini bajaradi. So'zda tovush ilodalovchi (ramz. belgi) bo'lsa. ma'no ifodalanuvchi bo'ladi.
So'zdan virik so'z buikmalari va gaplar ham ifoda va mazmun planlari- ga ega, ularmng mazkur ikki lihati ko'proq grammatika va semantikaning aloqasi doirasida qaraladi. Ushbu nutq birliklari ham, aslida, ifoda va mazmun planiga ega so'zlarning birikuvidan о zaro bog'lanishidan yuza­ga kelad¹ Shu sababu ularr o'rganish ularni hosu qilgan so'zlarni o'rgamshdan boshlanacu
Informatsiya nazariyasi informatsiyani uzatish va saqlashning mazmun tomonini emas, balki uning statistik qurilishi bilan shug'ullanadi, ya'ni in­formatsiya nazariyasi axborot matnini statistik struktura sifatida o'rganadi Statistik struktura axborotdagi signal (simvol) va signallar birlashuvming voqelanish ehastotasi so.ii. miqdoridir. Signalmng ko'p marta takrorlanishida signal orqali uzatiladigan axborotning miqdorini aniqlash juda muhim. Demak, informatsiya nazariyasi muayyan axborotdagi ma'lumotlarni ush bu ma lumotlarning tabiatiga - mazmuniga bog'liq bo'lmagan holda miq­dorini o'lchash (tekshinsh) yo'llarini, usullarini ishlab chiqadi. Shunga ko'ra, ii iformatsiya nazariyasmmg muhim va asosiy xulosalari tilshunoslikda ham o'z fodasi.a topadi. Informatsiya nazariyasinmg asoschisi amerikalik olim K.Shennon informatsivanmg quyidagi aloqa kanallari bo'yicha uzatilishim sxema asosi ia tushur tiradi:¹³
Manba —► uzatuvchi—► капа I—► priyqmnik—a.xborotni oluvrhi
Ushbu holat til vositasida insonlarning kommunikatsiyaga kirishuv jara- yon ga ham to'la mos kelaai Asiida, ushbu model tii, tafakkur va nutq mu nosabatidan kekb chiqqan. Informatsiya tabiiy yoki sun'iy tillar orqali uza- tilar ekan. bunda lil sistemasi kodlash va dekodlash jarayonlanga bog'liq holda talqin etiladi.
Informatsiya nazarivasi ma'lumotlarini o'vgamsh jarayonida maxsus terminlardan - tushunehalardan foydalaniladi. Bular quyidagilar: