Hzamatjon RfiHlmqu kompyuter imvistikasi asoslar I иЛК: 519. 711 32. 973 R33

Tayanch so'z va iboralar; grammatika. morfologik sistemo, sintaktik siste- ma. germenevtika. pieskriptiv grammatika, sinxroniya, diaxroniya, gram­matik modellar. ikki cho 'qqili nazariya, bir cho 'qqih nazariya, verbosent- nzm, tobelik daraxti, bevosita ishtirokchilar modeli, tenia, rema, formal gram­matika, transformatsion grammatika, operand, transforma, terminal va no- terminal simvollar, formallashtirish.
Grammatika tabiiy tillar strukturasi haqidagi fan bo'lib, u morfologik kategonya va shaKllar, sintaktik ketegobya va konstruk^iyalar hamda so'z yasash usullari tizjmini tashkd etadi. 1 il qurilish birliklarining paradigma- tik va sirtagmauk munosabatga kirishuvi (vertikal va gorizontal yo'nalishda) muayyan qoidalar asosida vuz beradi. Ushbu qoidalar yig'indisi tilmng gram- matiK qurihshi va grammatik sistemasi deb yuntiladi. Grammatika ikki vink sistemam o'z ichiga oladi:

1. 
   Morfologik sistema - so'z formalari, grammatik shakllar, gramma­tik kategoriyalar tizimi.
   
2. 
   S ntaktik sistema - sintaktik kategoriyalar va konstruksiyalar, so'zlarmng o'zaro birikish qonuniyatlari.
   

Grammatika yunoncha so'z bo'lib «o'qish va yozish san'ati» ma'nosini bildiradi. Bu tushuncha dastlab xat-savod, imloni o'rgatuvchi fan ma'nosida ishlatilgan. Keyinroq grammatika tilmng fonologik, morfologik, sintaktik va semantik belgilanni tavsiflovchi til qoidalari majmuasi ma nosiga ko'chgan. Grammatika haqidagi ilk qarashlar falsafa. mantiq. germenevti- ka (diniv matnlarni sharhlash. talqin etish) qobig'ida bo'lgan Bunda tilmng paydo bo'lishi. _Lil va tafakkur munosabati, lingvistik belgi motivatsiyasi, diniy matnlar mazmunini to'g'ri tushunish bilan bog'liq masalalar o'rganilgan, til strukturaM esa yetarli darajada tadqiq etilmagan. Faqatgi- na miloddan avvalgi II - I asrlarda shakllangan Aleksandnya grammatika maktabining eng yirik vakhi O^:onisiy Traks (miloddan avvalgi 170 - 90- yillarda yashagan) o'zigacha bo'lgan tadqiqotchilarning ishlari va tajriba- la mi o'rganib, ulardan loydalanib nmliklar uchun «Giammaiika san'ati» («Grammatike techne») nomli sistemalashtirilgan dastlabki yunon gramma- tikasini yaratdi. Shundan buyon grammatika falsafadan mustaqil soha si­fatida ajralio chiqdi."
Antik davrda grammatika preskriptiv (to'g'ri gapirish, to'g ri jumla tu- /ishni ko'rsatuvchi yo'riqnoma) xarakterga ega bo'lgan. XVIII asr oxirla- rida grammankani tushunish keskin o'zgardi. Bu davrda bobo til konsepsi- yasini ilgari surgan qiyosiy-tarixiy grammatika shakllandi Unda yevropa tillarining qadimgi sansknt tili t lan tarixiy aloqanm aniqlash yordamida hiiid-yevropa tillari shajarasim rekonstruksiya qilish bo'yicha qiyosiy aspekt- da tadqiqotlar olib boriidi
XX asr boshlanda Ferdinand de Sossyur grammatikaiii tavsiflashda sinxroniya va oiaxroniyani farqladi Bunda grammatikam tarixiy (diaxron) o'rganishri emas, balk rinxron (muayyan vaqtdagi holati) tadqiq qilish loz?m deb hisobladi. XX asrning 50-villarida Noam Chomskiy grammati­kam tavsiflashning yanei metodim tavsiya etdi. Bu tilshunoslikda «formal
P Сусов И.Г1. История языкознания - Тверь: Тверский гос. ун-т 1999. - С 24-25.
grammatika nazariyasi» deb ataladi. Olimning tadqiqot natijalari komp­yuter lingvistikasining shakllanishiga asos bo'ldi. N.Chomskiyning formal grammatika haqidagi qarashlari «Syntactic Structures» (1957) hamda «As­pects of the Theory of Syntax» nomli kitoblarida yoritilgan.
Grammatikaga bo'lgan yondashuvlar turlicha bo'lganligi bois tilshu- noslik tarixida turli grammatikalar yaratilgan. Jumladan, nazariy gram­matika va amaliy grammatika; an'anaviy (klassik) grammatika va noklassik grammatika; sinxron va diaxron grammatika; xususiy va umumiy (univer­sal) grammatika; kategorial grammatika, tobelik grammatikasi, leksik-funk- sional grammatika, konstruktiv grammatika, transformatsion grammatika, kontekstdan xoli grammatika (context-free grammar) kabi.
Grammatik tavsifning eng sodda (primitiv) formal modeli gap bo'laklariga ajratish modeli sanaladi. Tabiiy tillar grammatikasida sodda gap ikki qismdan - ega va kesimdan tashkil topgan sintaktik qurilma sifati- da tavsiflanadi, Ega nutqning predmetini, kesim esa uning belgisini ko'rsatadi. Ega va kesim alohida so'zlar bilan ham, so'zlar guruhi bilan ham ifodalanishi mumkin. Agar ega va kesim so'zlar guruhi bilan ifodalan- sa, sodda gap ikki struktur elementga ajratiladi: ega guruhi (noun phrase) va kesim guruhi (verb phrase).
Ega guruhida asosiy mazmun ifodalovchi unsur ot so'z turkumi bilan ifodalangan ega yoki otlashgan so'zlar (substantivatsiya), ega guruhidagi boshqa so'zlar esa eganing aniqlashtiruvchilari vazifasida kcladi. Ega- ning aniqlashtiruvchilari ot, sifat, son, olmosh, kvantifikatorlar (miqdor bildiruvchi so'zlar), determinatorlar (artikllar) orqali ifodalangan aniqlov- chi gap bo'lagidir. Kesim guruhida asosiy mazmun ifodalovchi unsur fe'l- kesim hamda ot-kesim hisoblanadi, shuningdek, turli so'z turkumlari bi­lan ifodalangan to'ldiruvchi va hoi kesimning aniqlashtiruvchilari bo'lib keladi. Mazkur modelda ega va kesim gapning bosh bo'laklari, gapning semantik-sintaktik yadrosi, aniqlovchi, to'ldiruvchi, hoi esa ikkinchi dara- jali bo'laklar deb nomlanadi. Ushbu talqin mumtoz sintaksis tamoyillari- ga muvofiq keladi.
XX asrning ikkinchi yarmida struktur sintaksis, semantik sintaksis yo'nalishlari paydo bo'lishi bilan gapning sintaktik tuzilishiga, gap bo'laklariga bo'lgan yondashuv ham o'zgardi. Yuqoridagi ikki cho'qqili nazariyaning o'rniga bir cho'qqili nazariya maydonga keldi Unga ko'ra, faqat kesimgina gapning grammatik yadrosi sifatida e'tirof etildi. Ushbu yondashuv fransuz tilshunosi Lyusen Tenyerning verbosentrizm (lotincha «verbum» - «fe'l», «kesim» ma'nolarini anglatadi, «centrum» - «markaz», unga ko'ra, gapning markazi gap boiagi sifatida kesim, so'z turkumi sifati- da fe'ldir) konsepsiyasi bilan bog'liqdir ^M Ingliz tilshunosi O.Yespersen mazkur konsepsiyaga qarshi oiaroq gapdagi mutlaq hokim bo'lak sifatida egaiii e'tiiof etgan." Gap bo'laklari i/erarx^:yasida egani markazga qo'yish tendensiyasi manliq fannlan kelib chiqqan. Chunki mantiqda ism (subyekt) substansiyam (mohiyatm), fe'l (predikat) aksidensiyani (hodisani) lfodalay- d> degan qarash mavjud. Bunda ega gapning tub mohiyatini aks ettiruvchi bnlamchi bo'lak, ke^cim esa egani to'ldiruvchi. eganing turli belgilarini ko'rsatuvchi ikkilamchi bo'lak sifatida talqin etiladi.
L.Tenyer g'oyalari ta'sirida shakllangan tobelik grammatikasi model- lari kompyuter Hngvistikasiriing avtomatik analiz dasturlarida ishlatiladi. Би model tobelik daraxti (shajara) deb ataladi. bunda gap asosan daraxt ko'i .ishida tasvirlanaui, jumla tarkibidagi so'zlar bir-biri Dilan tobelik munosabatida bo'ladi (bevosita dommatsiya munosabati), Kesim daraxt- ning lldi/ida pylashgan bo'ladi va dominant ho'lak hisoblanadi, boshqa so'zlar (gap bo'laklan) unga bevosita yoki bilvosita (boshqa so'zlar yorda- mida) tobelangan bo'ladi.
Tilshunoslikda an'anaviy gap bo'laklariga ajratishdan tashqari, yana gapm kommurikativ nuqtay nazardan qismlarga ajratish ham mavjud. и gapnmg aktual bo'lnuhi deb ataladi. Bunda gap tenia va rema qismlariga air?tiladi. Bunda tema nutqiy muloqotmng bizga ma lum qismiga nisbatan ishlatiladi. rema esa muayyan narsa, voqea-hodisa, jarayon kabilar haqida- gi yangi mformatsiyam anglatadi. Ко pmcha tema ega guruhi orqali, rema esa kesim guruni orqali ifodalanadi. Ba'zan buning aksi bo'lishi ham mum! in. Masalan, «Botirjon imiversitetda ishlayapti» gapida ega vazifasi- da kelgan Botirjon tema nisoblanad. chunki nutq vaz.ivati uchun Botirjon anq va avvaldan tanii h bo'lgan shaxsdir. Gapda kesim guruhmi tashkil etgan imiversitetda ishlayapti remadir. Demak, bunda Botirjonning univer- sitetda ishlayotganlifi fakli nutq vaziyat.i uchun yangi xabardirf shuning uchun и rema hisoblanadi
Tobel.k daraxti (shajara) modeliga eng yaqin model bevosita ishtirokchi- lar (immediate constituents) i intaktik modeli hisoblanadi. Bevosita ishtirokchi- lar metodiga ko'ra, tayanch nuqta konstruksiva hisoblanadi. Konstruksiya tarkibidan ishtirokchilar va bevosita ishtirokchilar ajratiladi.¹⁸ Konstruk-
^w Теньер Jl. Основы структурного синтаксиса. - M. Прогресс, 1988. - С.12.
²¹ Есперсен О. Философия грамматики. - М. Иностранная литература, 1958 - С 164- 165.
^J ^Nurmonov А. 1 ingvistik tadqiqot metodologiyasi va metodlan. -Toshkent: Akadcmriashr, 2010. - B.88.
siya atamasi ostida ma'noli qismlarning ketma -ket munosabatidan tashkil topgan buiunlik tushimiladi. Ishtirokchilar deb kattaroq konstruksiya tai k.- biga kirgan so'z yoki konstruksiyaga aytiladi. Muayyan konstruksiyaning bevosita shakllamshida ishtirok etgan bir yoki bu nechta "shtirokchihrga bevosita ishtrokchilar deyiladi. Masalan, A 'lochi talabalar о 'z vazifatarini aniij va puxta bajaradilar. Bu jumla konstruksiya hisoblanadi, unmg tarki bidagi barcha ma'noli so'zlar («va» bog'lovchisidan tashqari) ishtirokchi­lar, bevosita aloqaga kirishgan so'zlar bevosita isnirokchilar deyilaui. Bun­da a'lochi so'zi talabalar so'zi bilan, aniq puxta so'zlari bajaradilar so'zi bilan, o'z so'zi vazifalatini so'zi bilan o'zaro zich bog'langan. Demak. be­vosita ishtirokchilar sintaktik modelida dastlab so'z birikmalan ajratiladi, so'ngra ular gap ichida birlashuriladi.
O'zbek tilshunosligi darg'alaridan bin, o'tkir nigohli "lim professor A.Nurmonovning fikricha, mazkur modelda nutqnmg har bir mustaqil par- chasi ikki qismdan tashkil topac'i O'z navbatida, har qaysi qi an yana o'z ichida ana shunday qismlardan iborat bo'ladi Ro'rn adiki. har bir konst­ruksiya binar tamoyilga ko'ra qismlarga boiinadi va bu bo linish konstruk­siya doirasida graduallik (darajalanish) xususiyatiga ega bo'ladi.¹''
Bevosita ishtirokchilarga ajratish modeh tanqidiy idrok etilib, undagi ayrim g'oyalar asosida birmuncha mukammalroq va formallashtinshning negizi hisoblangan generativ va transformatsion grammat'ka (generative and transformational grammar) mavdonga kelai. Transformatsion gram­matika 1950-yillarda dastlab Z.Harrisning til strukturasidagi transfor- matsiya xususidagi qarashlaii ta'sirida yuzaga kela boshladi. bu yo'nalish Z Harrisning shogirdi N Chomskiy tomomdan rivojlantirildi Unga ko'ra, dastlabki yadro strukturalar birikma strukturalar qoidalar i;zim. orqali tug'iladi. Ya'ni har qanday til grammat,kasi yadro sirukturalar (kernel struc­tures) yig'indisidir Yadro gaplar deb sedda, yig'iq, darak gaplar tushu- mladi.²⁷ Ingliz tilida yadro gaplar sifatida quyidagi konstruksiyalar ajratib ko'rsatiladi²⁸ (4-jadval).
Mazkur konstruksiyalarda N (Ot) turli xil determinatorlar (masalan ar tiki, olmosh) hisobiga, V (Fe'l) ravishlar, adverbial (ravishlij birikmalar hisobiga kengayishi mumkin. Ushbu yadro konstruk ;iyalarmng bir-bi^ri b