Hzamatjon RfiHlmqu kompyuter imvistikasi asoslar I иЛК: 519. 711 32. 973 R33

konseptual (tushunchaviy, fikriy) modelning ishlab ehiqi'ishi, tizim aso­siy unsurlarimng ajratib olimshi;

formahzatsiya, ya'ni matematik model bosqichi; algoritm yaratilishi hamda dastur ishlanishi:

kompvuter eksperiinentlai ini o'tkazish

natijalar tahhli va talqini.

Sun'iy intellekt tizimi doirasidagi tabiiy tilli interfeys, ekspert tizimlari, eyron taimoqlar, lingvoanahzatorlar, gapiruvchi avtomatlar - barchasi kompyuter moaellashtirish natijasi hisoblanadi
Modellashjnsh jarayoni uchta unsurm o'z ichija oladi:

• 
  subyekt (tadqiqotcni);
  

-tadqiqot obyekti;
-o'rganuvchi subyekt va o'rganluvchi obyekt munosabatini aksettiruv- chi model.
Modellashtirish hai bi I fan obyektmi ;oadalashtiruvchi metodair. Lingvis­tik birliklarni modellashtirish bu belgilar tarkibidagi elementlarning bar- qaror mnnosabatlariga asoslanadi. Shunmg uchun ham butunlik tarkibida­gi clementlar o'rtasida munosabatlarning barqaror va beqaror turlarga ajra- tilishi lingvistik modellashtirish uchun katta ahamiyatga ega. Modellashti­rish barcha fanlar uchun xos bo'lgan umumiirmy metod hisoblanadi va u quyidaci tamoyi larga amal qiladi:

• 
  deduktivlik - mantiqiy xulosa cluqarishga asoslangan bo'ladi. xusu- siylikdan umumivlikka tamoyil.da bo'ladi;
  
• 
  tafakkur eksperimentidan foydalamsh;
  
• 
  evristik funksiyaga ega bo'hshi. Ya'ni u yangi g'oyalai bera olisk. va uni amahyotda sinab ko'rish mkomyati bo'hshi zarur;
  
• 
  eksplanatorhk xususiyatiga, ya'ni tushunt iish kuchiga ega bonsh kerak. Shundagina model eski nazariya tushuntirib bera olmagan muam- moni hal qiladi, obyektning ilgan kuzatilmagan, ammo kelajakda amalga oshislu mumkin bo'lgan tomonim kashf etadi;
  
• 
  modelm ideallashtinlgan obyekt sifatida talqiu qilish.
  

Shu o'rinda aytib o'tish zarurki, mudellashtirish obyektmi umumlashl l- rish darajasiga ko'ra quyidajicha bo'ladi

1. 
   Lingvistik faktni tavsiflashga qaratilgan analitik model.
   
2. 
   Oialiq model yoki to'Miruvchi model.
   
3. 
   Maksimal nmtimlash irishga asoslangan sintezlovclh model
   

Lingvistik model tushunchasi struktur lilshunoslikning E.Sepii
L.Blumfild R Yakobson, N.Chomskiy, Z.Harris, Ch.Hokket kabinamoyan- dalan tomunidan kirib kelgan. Uning taraqqiyo™ esa XX asrn.ng 60 - 70- > lllariga (matematik va kibernetik ling? btika rivojlana boshlagan davrga) to'g'ri keladi. Lingvistik modelm quyidagi turlarga ajratish mumkm:
1. Inson nutqiy faoliyati modellari. Bu modellar konkret nutq jarayonini va hodisalarini aks ettiradi. Masalan, aniq bii tovushnmg talaffuz modeh yoki nutqnmg yuzaga chiqi ;h modeli.
2 Lingvistik tadqiqot modellari Bunda muayyan til hodisalan asosida olib borilgan tadqiqot jarayonini aks ettiradi. Masalan o'zbek unda moi fologik usul asosida so'z yasahsh.bmg umumiv modeli: asos + so'z vasovchi qo'shimcha: xususiv modellar asos + -chi; asos + -dosh; asos + -do'z kaH
¹² Po'latov A Muhamedova S Kompyuter lingvistikasi. - Toshkent, 200A-- B.23

.3 Metamodellar - bunda lingvistik modellar saralanadi, u gipotetik- deduki iv xarakterga ega, o'ta abstraktlashgan va ratsionallashgan bo'ladi.
Modellashtirish metodi ayrnn tillarga, jumladan, ingliz tiliga faol tatbiq qilingan. O'zbek tilida sodda gap qurilishi:
S + О + V : Men kitob o'qidim. Men xat yozdim.