|
Tavanch so'z va iboralar mcintiq, grammatika semiotiKa, algoritm, uchinchisi mustasno qommi. oraliq uchinchi. matematik mantiq, dialektik mantiq. копуипкщ'а, diiyunksiya, implikatsiya, ekvivalensiya, kvantor, lingvistik protsessor, tabiiy tilli interfeys, semantika, sintaktika, semiotiku, lingvosemiotika, pragmutika, kod, kudlash, dekudlash, denotat, signifikat, algoritmik tillar translyutor dasturlar (komp'lyaiorlar).
Mantiq, grammatika. semiotika va algoritm kompyuter hi gvistikasin- mg muh-rn unsurlari hisoblanadi Ular til va nutqning funksionallashuv jara yonini anglashda hamda lingvistik muammolarni avtomatik hal etish ti- /.imini yaratishda poydevor bo'lib xizmat qiladi. Mantiq, grammatika, semiotika va algoritm bir biii bilan chambarchas bog'liq tushunchalar bo'lib, ular kompyuter l.ngvistikasida b>. binm to'ld.radi, taqozo etadi hamda hamkorliKda ,shlovchi qoidalar tizimir ;ashkil qiladi.
Tafakkur qonun. vatlarini. muhokama yuritish qonun-qoidalari, usullari va formalarini o'rganuvchi fan mantiq sanaladi. Unda tushuncha, hukm, xulosa ctuqarsh kabi mantiqiy operatsiyalar o'lgauiladi. Mantiq dastlab Qauimgi Xitoy va Hindistonda miioddan avvalgi V asrda grammatika bi lan uzviy bog'liq holda shakllana boshladi. Milodaan avvalgi IV asrda Qaaimgi Yunonistonda mantiq mustaqi. fan maqomiga ega bo'ldi. Bu ho- disa yunon faylasuli Aristotel nomi bilan bog'liq, u mantiq fani asoschisidir Olim «Organon» (bu so'z «qurol»y«osita» ma'nolarini anglatadi) asarini yozib, tafakkur qonuniyatlarini birinchi bo'lib tushuntirdi, deduksiya na- zariyasmi - mantiqiy xulosa ehiqai ishning formal xarakterga ega ekanligi- m ko'rsaidi manti^m Fikrlash quroli sifatida tavsifladi. Aristotel nommativ (otli) lfodalarning mantig'ini ishlab chiqdi Keyinroq Anstotelmng shogirdi Teofrast va stniklar maktabi vakillar .timla mantig'ini yaratdilar7
Aristotel ta'limoti Farobiy, Beruniy, Gegel, Frege, Leybnis kabi buyuk olimlar tomomdan davom ettirildi. Shundan boshlab mantiq fani turli yo'nalishlarda rivojlana boshlanadi. Dastlab formal mantiq yuzaga keldi, unda hodisalar faqat formal asosda tushuntuiladi. Bu yo'nalishda uchinchb si mustasno qonuni ustuvorlik qiladi Unga ko'ra, bayon qilingan ikki zid fikrdan hiri jhin, boshqasi xato, lekin uchinchi holat bo'llvhi mumkin emas. Bu qonun «А - В dir yoki В emasdir» formulasi orqali beriladi. Juda uzoq yillar ushbu qarash to'g'n deb baholab kelindi.
XV1I1 -XIX asrlarda falsafada hodisalarni d^rnio rivojlanish va o'zaro ta'sirda o'rganuvchi dialektik ta'iimot paydo bo'lganidan so'ng u mantiqqa ham ta'sir ko'rsata boshladi. Natijada dialektik mantiq yo'nalishi yuzaga keldi. Bu yo'nalishga nemis faylasufi Georg Vilgelm Fiidrix Gegel asos soldi. U o'z qarashlarini 4 jildh «Mantiq fani» nomli monografiyasida bayon qiidi. OLm manuqq; nrali(j U! hinclii qoidasini onb kirdk Unga ко та, hodisalarni baholashda lkkita bir-Lirini inkor etuvchi noj sa o'rtasida neyt- ral - «oraliq uchinchi» holat ham airatiladi. Masalan:
Demak, dialektik mantiqqa asosan hodisalar ko'p parametrlarda ba- holanadi. Keyinroq nemis oliini va matematigi Leybnis va Gilbertlar mantiq far'ga matematik simvollarm tatbiq etdi. Ushbu olimlarning buyuk xiz- matlan bilan matematik mantiq fani shakllandi
Dastlab matematik mantiq faqat tabii\ fanlarda qo'llanib kel ndi, ke- yinchalik u gumamtar sohalarga ham tatbiq etilgan. Nemis faylasufi va matematigi G Leybnis (1646 - 1716) bu inchilardan bo'lib mantiqiy fikrlash- niug hisob xarakteriga ega ekanhgim ko'rsatdi. Lining fikncha, barcha il- miy tushuncha va mulohazalarmng asos.m maniiqiy elementlar tashkil qiladi. Mana shu mani iqiv elementlarni muayyan simvollar bilan belgilash mumkin bo"lad\ Levbnis g'oyalari faqat XIX asrdagina amalga oshdi. Nemis olimi G Frege, i igliz olimi J.Bui, rus olimi V.Poretskiy ishlarida sim- volik mantiq asoslari yarauldi.8
Matematik mantiqda fikrlarning chin (to'g'ri) yoki yolg'unligi matematik yo'l bilan isbotlanaui. Bunda x ni argument (o'zgaruvchi) deb belgilay- nuz. Agar x = 1 bo'lsa, mutlaq chin hukm, x = 0 bo'lsa, mutlaq yolg'on hukm deb belgilaymiz. Matematik mant.q turli simvollar bilan ishlaydi. Ular mantiqiy bog'lovcb'lar deb ham yuritiladi. Ushbu simvollar sun'iy programmcUashtTish i.llarida ishlatiladi. Shu o'rinda biz ularni alohida ajra- tib ko'rsatishni lozim topdik.
Do'stlaringiz bilan baham: |
