Hzamatjon RfiHlmqu kompyuter imvistikasi asoslar I иЛК: 519. 711 32. 973 R33

Gfi.k t,h)+° ya'ni Ggapidan yangi (kengaytirilmagan gap) hosil bo'ladi (unda gapning lkkinchi darajau bo'laklari tushirib qoldiri'- gan).

G: The car stopped at the gate - Mashina darvoza yonida to'xtadi.
G¹: The car stopped - Mashina to'xtadi.

2. 
   G (e,k h) +%GMe ,k,h). Bunda G gapidan amqlovchiu (ya'm har bir gap bo'lagining o'z aniqlovchisi mavjud) gap hosil bo'ladi.
   

G: The car stopped at the gate - Mashina darvoza yonida to'xtadi.
G^: The blue car stopped at the gate - Ko'k mash.na darvoza yo ada to'xtadi.²⁰
Aksiomatik nazariyaning rivoji natijasida barcha tillar uchun xos bo'lgan uinumiy qununiyatlarni amqlash masalasi ko'ndalang qo'yildi. Bu hodisa lingvistik universahyalar deb ataladi.²¹ Ch.Xokket lingi istik universali- yalarni shunday ta riflayc'i. «Lingvistik universaliya - dunyodagi barcha tillarga xos bo'lgan yoki umuman tilga xos muayyan belgi, xususiyat». B.Uspenskiy: «Lingvistik universaliyalar tushunchasi ostida barcha tillarga yoki mutlaq ko'pchilik qismiga xos umumiy qommiyatlar tushuntladi». Lingvistik universaliyalar haqidagi dastlabki g'oyalar XX asrning 50-yil- lariga to'g'ri keladi. 1941-yilda Aginskiy tomonidan «'The Importance of language universals» sarlavhali maqola e'lon qiiinui. 1961-yilda Nyu-York shahrida unuersaliyalarga bag'ishlangan xalqaro konferensiya o'tkazildi. Unda J.Grinberg, J.Jenkins, Ch.Osgudlar «lingvistik universaliyalar haqi- da memorandum» mavzusida chiqish qilishdi Konferensiyada Ch.Osgud shunday yozadi: «Biz ushbu konferensiyada qonsiz inqdobning guvohi bo'lami-j>.. Haqiqatan ham shundan so'ng universaliyalarmng tadqiqi kuchaydi. Bunda dastlab universaliyalar, frekventaliyalar (tabiiy tillarda tez-tez kuzatiladigan hodisalar, belgilar) hamda unikaliyalar (muayyan tillarda uchraydigan o'z'ga xos hodisalar, jarayonlar va xususiyatlar) an.qlanib, metaqoidalar ishlab chiqiladi va natu.'da etalon til (metatil) yuza­ga keladi. Butun dunyo tillanning grammatik tavsiti yaratilishi j irayomda, ma'lumotlar bazasini tayyorlashda, formal grammatika yaratishda univer- sahyalarm aniqlash juda muhim.
Amerikaiik ohm Jozef Gr.nberg universahyalarni amqlashda yangicha bi' yondashuvm taklif etdi. Unga ко ra. universaliyalar implikatsiya asosi­da aniqlan^d. Bu implikativ universaliya deb nomlanadi Ohm 45 ta imp- I kativ umversaliyani aniqlagan.²² Masalan:

1. 
   Agar tili uzluksiz affikslarga ega bo'lsa, unda yo prefiksatsiya yoki suffiksatsiya yaxshi rivojlangan bo'ladi.
   
2. 
   Agar til istisnoh tarzda suffiksal bo'lsa, u posleloglarga, kelishiklarga boy bo'ladi.
   
3. 
   Agar til istisnoh tarzda prefiksal bo'lsa, u predloglarga boy boiau.
   
4. 
   Agar in VSO modelida bo'lsa. unda predloglar dominantlik qiladi.
   

Fonologiva, morfologiya, antaksis, semantika sohalaiida amqlangan
hngvistik universaliyalar 2000-yilga kclib 1600 tam tashkil etdi. Germani yanmg Konstanz universitetida lingvistik universahyalarning bazasi (Uni- versals Archive) yaratiiui va u har yih yangi ma'lumotlar bilan boyitib do- tiladi. Uni obrazli qii b D.I.Mendeleyevning kimyoviv elementlar davriy ladvaliga o'xshatish mumkin Davrij jadvalda kevinroq amqlanishi mumkin bo'lgan elementlat uchun bo sh kataklar qoldirilgan. Xuddi shunga o'xshab universaliyalar bazasini to'ldiiib borish uchun imkoniyat mavjud.²³ Maz­kur baza Internetda




joylangan.

Lingvistik unwersaliyalai g'oyasi ta'sirida metagrammatika haqida qarashlar, nazary va amaliy tadqiqotlar yuzaga kelai. Ilmiy adabiyotlarda metagrammatika atamasiga turhcha ta'riflar mavjud:

1. 
   Metagrammatika (yunoncha «metha» - «keyin», <
2. 
   Metagrammatika - tavsifiy grammatika, formal grammatika, trans- formatsion grammatika bosqichlar dan so'ng yuzaga kelgan, qayta yozil- gan grammatika.
   
3. 
   Metagrammadka - programmalash tillarini tavsillash uchun tabiiy til grammatikasi modeli asosida ishlab chiqiigan metaqoidalar to'plami
   

Metagrammatika haqidagi dastlabki g'oyalar Dekart, Leybnis kabi matematiklar tomomdan ilgari surilgan ratsional (universal) grammatika yaratish, Klod Lanslo va Antoniv Arnoldlarning (1660. Parii) «Por-Royal grammatikasi» bilan bog'liqdn. Algol 68 uchun ishlangan metaqoidalar Winjgaarden-grammar yoki W-grammar deb nomlangan. Keyinroq 1981 yd olimlar Gazdar, Pullman, Saglar ham metaqoidalar ishlab chiqdi. Ui.ing nomi Generalized Phras' Structure Grammar (GPSGi.²⁴
Masalan.
Lor every production of the form
::= <*v> X
add a production of the form

• 
  VP > : = be < *VEN > X
  

(where VLN is the word class for past participles). The 'x in themetarule matches any sequence of zero or more symbols.

• 
  VP > :: = < *V > < NP > and t: =15 *V>
  

the meta rule wul add the productions

• 
  VP> = be < *VEN > and
  
• 
  VP : : = be < *VEN > < PP >
  

Mazku metaqo'da asof ida «Lincoln hyw shot» ^) va «А book was given to Mary» («Kitob Mariyaga berildi») kabi maihul nisbat shaklidagi jumlalar hosil qilinishi mumkin. Bu yerda majhul nisbatdagi gaplarning egasi aniq msbatdagi vositali to'ldiruvch: vazifasini bajaradi.
O'zbek tilida metaqoidaga imsol silatida formal-funksional tilshunoslik vakillarining WP_mmodel'ni ko'rsatish mumkin. Bunda W - mglizcha \\'ord so'zidan olingan bo'lib, har qanday nominativ birlikm anglatad,, P - preai- cate so'zidan. m - markei so'zidan olingan, u predikativlik (kes'.nlik) ko'rsatkichini bildiradi. Bu o'zbek tilidagi gapning mm rial qolipidir.
Topshiriqlar:

1. 
   Aksioma nima, unga misollar keltiring.
   
2. 
   Boshlang'ich tushunchalar, postulatlarni beigilash qanday amalga oshiriladi?
   
3. 
   Grammatikaning aksioma va teoremalariga o'zingiz misollar kelti­ring.
   
4. 
   Keltirib chiqarish qoidalari deganda nimani tushunasiz?
   
5. 
   Lingvistik universaliyalar naborini jurnal yoki Internetdan topib. daf- taringizga yozing.
   

Adabiyotlar:

1. 
   Grishman R. Computational Linguistics // Cambridge University Press. 1994.
   
2. 
   Шемакин Ю.И. Начало компьютерной лингвистики. - М.: Ml ОУ, 1992.
   
3. 
   Good J. Linguistic Universale and Language Change // Oxford Uni­versity Press. 2008.
   
4. 
   Gelbukh A. Computational Linguistics and Intelligent Text Process­ing International Conference. - Mexico, 2003.
   
5. 
   Гринберг Дж. Некоторые грамматические универсалии, преимущественно касающиеся порядка значимых элементов // Новое в лингвистике. Вып.У. Языковые универсалии. - М,: Прогресс, 1970. - С.115 - 162.
   
6. 
   Новое в лингвистике. Вып.У. Языковые универсалии. - М.: Прогресс, 1970.
   
7. 
   Po'latov A., Muhamedova S. Kompyuter lingvistikasi. - Toshkent, 2007.
   

http://www.wikipedia.org/wiki/axiom.html / Гильберт Д. Аксиоматическое мышление / Перевод с англ. А.Г.Барабашева

.KOMPYUTER LINGYISTIKASIDA MODELLASIITIRISH VA ANALOGIYA METODLARI
Rcja:

1. 
   Model tushunchasiwing mohiyal
   
2. 
   Modellashtirish va uning tdga tatbiqi
   
3. 
   Modellashtnishning pragmatik phatlan va kamchiliklari.
   
4. 
   Kompyuter lingvistikasi Ja analogiya metodi.