Hzamatjon RfiHlmqu kompyuter imvistikasi asoslar I иЛК: 519. 711 32. 973 R33

Tayanch so'z va iboralar: aksioma, postulat, teorema, zidcliyatsizlik to 'lalik, bog 'liqsiztik aksionnatik mexod, aksiomatik nazariya bosqichlari, formula kcltirib chiqarish qoidalari, metagrammatika. metaqotdcdar. lingvistik univer­saliyalar, frekventaliya va unikaliyalar, metaqoida, implikativ universaliya.
Aksiomatik nazariya meloddan avvalgi VII - VI asrlarda shakllangan Uning yaratilishi matematik olim Pifagor nomi bilan bog'liq. Lekin bu metodni birinchi marta meloddan avvalgi¹ III asrda yashab ijod etgan yunon olimi Yevklid o'zining «Negizlar» asarida qo'llagan. Aksiomatik nazariya bosqichlari quyidagilardan iborat

1. 
   Postulat - yunoncha «talab» ma'nosini anglatadi. Qadimgi dialektika o'yinida har bir kishining ilgari surgan g'oyasi, fikri. Uni tasdiqlash ham, inkor qilish ham mumkin
   
2. 
   Aksioma - yunoncha «hurmat qilaman» ma'nosini anglatadi. U ilmiy nazariyaning hech qanday mantiqiy isbotsiz to'g'ri deb tan olinuvchi va boshqa ilmiy xulosalar uchun asos bo'luvchi maqbul deb topilgan haqiqat, go'yo olimlar bu fikrni «hurmat qilib» inkor etmaydi. Arirstotel aksiomani «har qanday isbotsiz e'tirof etiladigan boshlang'ich hukmlar», «ilm-faiming poydevori, ibtidusi» silatida talqin qilgan.
   
3. 
   Teorema - akJomadan farqn rav.shda maniiqan kelt^irib chiqariladi- gar umlalar, u shart, isbot va xulosa oismlariga ega.
   

Fanni aksiomatik asosda qurish uchun qabul qmngan aksiomalar tizimi quyidagi asosiy talahlarn^: qanoatlantirishi kerak:¹⁸
- ziddiyatsizlik - aksiomalar tizim.ning shunday xossasiki, unga ko'ra, sistemaning hech qanday ikkita holati bir-biriga zid kelmasligi kerak. Bun­da aksiomalar lizinuning o'zida rost va yolg'on orasidagi farqni aks ettirishi kerakligi nazarda tutulgan;

• 
  to'lalik - aksiomalar sistemasiga qandaydir lumlani qo'shganimizda sistemada ziddiyat sodir bo'ladi;
  
• 
  bog iiqsizlik - berilgan aksiomalar sistemasining u yoki bu sistemalari shu sistemaning boshqa sistemalari yordamida isboi tulini^hi mumkin emas.
  

Aksiomatik metod - ilmiy nazariyaning shunday qurihshiki, unda bu nazariya asosida shunday boshlang'ich postulat va aksiomalar qo'yiladiki, qolgan barcha qoidalar (teoremaiar) unaan kelib chiqadi. Aksiomalar isbot talab qumavdi, deymiz. lekir uning isboti uzoq asrlik kuzatishlar natijasida yuzaga kelgan va shuuing uchun ham isbot shart emas. Aksiomatik nazariya masalalar modelmi tuzishdagi universal til hisoblanadi. Bundan tashqari, mazkur til kompyuter olidir. Formal nazariyada har bir formula umumiy ma'no nuqtayi nazaridan alohida tekshiriladi, aksiomatik nazariyada esa ko'"b chiqilayotgan formulamng umumiy ma'nosini tekshirishda isbot qilin- gan formulalarniag barchasidan foydalanish mumkin bo'ladi. Avnan shu- n i,g uchun mazkur metod samarali hisoblanadi.
AksiomaMk nazariyada dastlabki boshlang'ich tushunchalar, postulat, aksiomalar, teoremaiar, keltirib chiqarish qoidalari asosiy o'rin tutadi. Masalan: Aksioma: so'zda nechta unli bo'lsa, shuncha bo'g'in bo'ladi. Teo­rema: Agar ixtiyoriy X gap mversiyaga uchramasa, NSP - Normal Sen­tence Pattern (normal gap qurilislu)ga mos kelsa, u holda ega doim kesim- dan oldin kelad'
Aksomatik nazariya quyidagi holatlar aniqlanganda haqiqiy hisonlana-
di:¹⁹

1. 
   Nazariva itodalaiim tavsiflash uchun zaruriy bo'lgan nazariya sim- vollaii - harflar, belgilar yoki raqamlar.
   
2. 
   Nazan>a formulalari, ya'ni nazariyada fikrlangan barcha ifodalar- nmg tavsifi.
   
3. 
   Nazariya aksromalai (boshlang'ich va mutlaq to'g'ri deb hisoblan- gan formulalar).
   
4. 
   Nazariya xulosalanm chiqarish qoidalari, ya'ni mutlaq to'g'ri formu- lalardan boshqa mutlaq to'g'i i formulalarm keltirib chiqarish mkonini beruvchi barcha qoidalarni msoblab clnqish.
   
5. 
   Nazariyaning teoremaiar. - nazariyaning mutlaq to'g'ri, uraum to- monidan qabul qnmgan formulalari.
   

Til grammatiKasining matematik modeli matematik mantiqning aksi­omatik nazariyasiga asoslanadi. Aksiomtik nazariya predmeti tabiiy tillarda gi gaplardir (ya'ni ixtiyoriy so'zlar ketma-kethgi). Teorema sifatida tabiiy tillarda to'g'ri hisoblangan gap konstrukcjyalari ko'rib chiqiladi. Dastlab tabiiy til aksiomatik nazariyasining bosqkhlarini keltiramiz:
1. Aksiomatik nazariyaning simvollari: til harflar. (alifbo), tinish belgi- lari va mantiqiy operatsiyalarnmg belgilari.
2 Aksiomatik nazariyaning formulalari: ti'dagi so'zlar, ular maxsus kengaytirilgan lug'atda keltviladi

3. 
   Til grammatikasi aksiomalari: gaplarr'ng dastlabki to'g'r konstruk- siyalari. Masalan, mgliz tili uchun ega+kes+to'ld+hol (kengaytirilgan tas- diq (darak) gap kostruksiyasi): Mother bought mitt yesterday. O'zbek tili uchun ega+to'ld+hol+kes (kengaytirilgan tasdiq (darak) gap kostruksiya­si): Nafisa ma ruzani diqqat bilan tingladi.
   
4. 
   Keltirib chiqarish qoidalari (berilgan konstruksiyalardan yangi gap konstruksiyalarini hosil qilish qoidalari):
   

G - ingliz tilidagi muayyan bir gap;
К Ch q - keltirib chiqarish qoidalari.

1.