Huquqshunoslik

Huquq sohalari

Jamiyatdagi ijtimoiy munosabatlarni huquqiy tartibga solib turuvchi huquq sohalari mavjud. Huquq sohalari

I b o b. Davlat va huquq nazariyasi ²⁹

Konstitutsiyaviy huquq, fuqarolik, ma’muriy, jinoiy, yer huquqi, mehnat, oila, jinoiy-ijroiya, qishloq xo‘jaligi, ekologiya (tabiatni muhofaza qilish), moliya, fuqarolik- ijroiya va hokazolarga bo‘linadi.

O‘z navbatida huquq sohalari sohachalarga, institut- larga bo‘linadi. Masalan, fuqarolik huquqi sohasi — majburiyat, intellektual mulk, vorislik kabi huquq so- hachalarini o‘z ichiga oladi. Huquq institutlari ijtimoiy munosabatlarning u yoki bu turlarini tartibga soladi. Masalan, mehnat huquqi mehnat intizomi, moddiy javobgarlik, mehnat muhofazasi va hokazo institutlarni o‘z ichiga oladi.

Huquq normalari tomonidan tartibga solinadigan ijti- moiy munosabatlar huquqiy munosabatlar xususiyatiga ega bo‘ladi. Huquqiy munosabatlar deganda, uning ishtirokchilari o‘rtasida vujudga keladigan va huquq nor- malari bilan tartibga solinadigan ijtimoiy munosabatlar tushuniladi. Huquqiy munosabatlar Konstitutsiyaviy, ma’muriy, fuqarolik, jinoiy va hokazolarga bo‘linadi. Tabiati bo‘yicha — moddiy (mehnat, moliyaviy va hoka- zo), protsessual (jinoiy-ijroiya, fuqarolik-ijroiya)ga bo‘linadi. Ular huquqiy munosabatlarni tartibga solish yoki himoyalash vazifasini bajaradi. Huquqiy muno- sabatlar oddiy yoki murakkab bo‘lishi mumkin. Bu munosabatlar qisqa vaqt uchun yoki uzoq muddatga mo‘ljallanadi. Huquqiy munosabatlarni vujudga keltiruv- chi asoslar moddiy-mulkiy yoki yuridik turlarga bo‘li- nadi. Shaxslarning ijtimoiy-iqtisodiy, madaniy va boshqa vaziyatlarda amalga oshirilgan munosabatlari moddiy turga kiradi. Yuridik munosabatlar — huquqiy me’yorlar, yuridik faktlar asosida amalga oshirilishi mumkin.

Bir so‘z bilan aytganda, huquqiy munosabat huquqiy

normalarni amalga oshirish shakli desa ham bo‘ladi. Huquqiy munosabatlarni vujudga keltiruvchi faktlar yuridik faktlar deb ataladi. Huquqiy munosabat subyekt- lar orqali amalga oshiriladi. Subyektlar O‘zbekiston

³⁰ Huquqshunoslik

Respublikasi fuqarolari, fuqarosizlar, chet ellik fuqaro- larga bo‘linadi. Subyektlar qatoriga davlat, davlat tash- kilotlari, nodavlat, notijorat tashkilotlar ham kiradi.

Subyektlar huquqiy layoqatga, muomala layoqatiga ega bo‘ladi. Huquqiy layoqat shaxsning o‘z huquq va burchiga ega ekanligini bildiradi. Muomala layoqati de- ganda shaxsning o‘z xohishi, istaklari bilan huquq va majburiyatlarni bajarishi tushuniladi. Demak, muomala layoqati shaxsning yoshi, ruhiy holati bilan bog‘liq. Muomala layoqati to‘ la (18 yoshdan) va qisman-to‘ liqsiz (14—18 yoshgacha) bo‘ladi. Agar shaxs 16 yoshdan mehnat shartnomasi asosida tadbirkorlik bilan shug‘ul- lansa, u to‘la muomalaga layoqatli deb tanilishi mumkin. Bunday holat emansipatsiya deb nomlanadi.

O‘zbekiston Respublikasi Fuqarolik kodeksining 31- moddasiga binoan, spirtli ichimliklarni yoki gi- yohvandlik vositalarini suiiste’mol qilish natijasida o‘z oilasini og‘ir moddiy ahvolga solib qo‘yadigan fuqa- rolarning muomala layoqati sud tomonidan fuqarolik protsessual qonun hujjatlariga binoan cheklab qo‘yilishi mumkin¹.

Yuridik faktlar — huquqni tashkil qiluvchi, vujudga keltiruvchi (oliy o‘quv yurtiga o‘qishga kirish); huquqiy o‘zgartiruvchi (bir ishdan ikkinchisiga o‘tish); huquqiy tu- gatiluvchi (o‘qishni bitirish)ga bo‘linadi. Yuridik faktlar hodisalarga va harakatlarga bo‘linadi. Hodisalar huquqiy munosabat ishtirokchilarining xohishidan tashqari kelib chiqadi. Masalan, yer qimirlashi, suv toshqini, o‘lim, muddat o‘tish va hokazolar. Harakat huquqiy munosabat ishtirokchilari istaklari, xohishi asosida vujudga keladi.
1 Lekin bunday shaxslar jinoyat sodir etsa, javobgarlikdan ozod bo‘lmaydi.

I b o b. Davlat va huquq nazariyasi ³¹