Huquqshunoslik

Huquqbuzarlik tushunchasi

Jamiyatga, davlatga va shaxsga qarshi qaratilgan aybli qilmish huquqbuzarlik deb ataladi. Huquqbuzar- lik qilmishga (harakat yoki harakatsiz), aybga, huquq- qa qarshi yomon oqibatlikka, qilmish va yomon oqi- batning bog‘liqligiga, yuridik javobgarlik asoslariga bo‘linadi. Bu qilmishlar jinoyat va tartib buzish deb ataladi. Jinoyat — o‘zining ijtimoiy xavfliligi bilan ajralib turadi. Tartib buzish — fuqarolik, ma’muriy, intizomiylarga bo‘linadi.

Jinoyat eng og‘ir qilmish hisoblanadi. Chunki u aybli ijtimoiy, xavfli harakat yoki harakatsizlik natijasida sodir etilib, shaxsga, jamiyat va davlat manfaatiga, mulkka, tinchlikka va boshqa qonun asosida himoya qilinadigan huquqqa zid munosabatdan kelib chiqadi. Shaxsning xatti-harakatida huquqni buzish tarkibi bo‘lsa, bu xatti- harakat ongli shaxs tomonidan sodir etilib, ijtimoiy xavfli oqibat keltirsagina jinoyat deb taniladi. Jinoyat tarkibi subyekt, subyektiv tomon, obyekt, obyektiv to- monlarga bo‘linadi.

Tartib buzish yoki nojo‘ya, noo‘rin xatti-harakatlarga fuqarolik qonunini buzish, majburiyatlarni bajarmaslik, vaqtida qarzni bermaslik, mulk huquqi qoidalarini, bitim qoidalarini buzish va h.k. kiradi. Bunday nojo‘ya harakat uchun davlat tomonidan ko‘ngilsiz oqibatlarni bartaraf qilish choralari qo‘llaniladi.

Ma’muriy huquqni buzishga misol qilib ko‘chada yurish qoidalariga rioya etmaslik, transportda yurish qoi- dalarini buzish, sanitariya, veterinariya, o‘rmon xo‘jaligi, baliq tutish, ov qilish kabi qoidalarni buzishni ko‘rsatish mumkin. Intizomiy tartib buzishga — mehnat to‘g‘risidagi qonunda ko‘rsatilgan qoidalarga rioya etmaslik, kor- xonada o‘rnatilgan ichki mehnat tartib-qoidalarini buzish, ishga kech kelish, vazifani bajarmaslik va h.k. kiradi.

Shunday qilib, huquqbuzarlikning to‘rt xili: jinoiy, fuqarolik, ma’muriy va intizomiy turlari bor. Har bir

³² Huquqshunoslik

turiga xos — jinoiy, fuqarolik, ma’muriy, intizomiy javobgarliklari mavjud.