Huquqshunoslik

Huquq nazariyasi. Huquqning vujudga kelishi

Insoniyat vujudga kelishi bilan jamiyatda o‘zini tutish qoidalari ham vujudga kelgan. Davlatgacha davrda bu qoidalar, urf-odat diniy me’yorlar shaklida bo‘lib, jami- yat a’zolari bularga rioya qilganlar. Asta-sekin jamiyat rivojlanishi mehnat taqsimotini, oilaviy turmushda yakka nikoh vujudga kelishi bu qoidalarni ixtiyoriy bajarish bi- lan birgalikda majburiy bajarishni ham talab qila boshla- di. Jamiyatdagilarning o‘zaro munosabatini vujudga keltira boshlagan xususiy mulkchilik kishilarning huquqlarini, talablarini, ehtiyojlarini tartibga solishni ij- timoiy hodisa — hayot talabiga aylantirdi. Bir so‘z bilan izohlaganda, jamiyatdagi o‘zaro munosabatlarning shakl- lanishini amalga oshirish yo‘lini ko‘rsatib beruvchi qoidalar, me’yorlar vujudga kela boshladi. Bu me’yorlar huquq, huquqiy aktlar deb atala boshladi.

Huquqning vujudga kelishi to‘g‘risida har xil nazariya- lar, qarashlar mavjud. Sitseron, Lokk, Russo, Monteskye, Golbax, Radishev huquqni tabiiy voqea deb tushuntirgan- lar. Bu nazariya asosida tabiiy huquq — yashash, rivoj- lanish, kasb bilan shug‘ullanish, jamiyat va davlat ishida ishtirok etish huquqlari yotibdi. Har bir davlat insonsiz mavjud bo‘lmaganidek, inson ham tabiiy huquqlarga ega.

Tarixiy huquq nazariyasi inson o‘ziga-o‘zi bajarilishi shart bo‘lgan qoidalarni vujudga keltirib, o‘zi uning ba- jarilishini ta’minlaydi, degan fikrni bildiradi. Bu nazariya tarafdorlari qonunshunos o‘zidan o‘zi huquq me’yorlari- ni ishlab chiqmaydi, buning uchun ijtimoiy tuzum, jamiyat rivojlanishining talabini e’tiborga olish lozim, deb ham talqin qilishadi.

Realistik huquq nazariyasi huquqni tashqi rivojlanish, taassurot asosida vujudga keladi, deb tushuntiradi. Inson o‘z oldiga qandaydir bir maqsad qo‘yib, huquq asosida o‘z maqsadiga erishadi.

²⁶ Huquqshunoslik

Sotsiologiya huquq maktabining asosi insonning huquqqa taalluqli, huquq bilan bog‘liq xulq-atvorini, huquqiy munosabat tizimini o‘rganishga qaratilgan.

Huquq kelib chiqish nazariyasining yana bir shakli qoidali yo‘nalish bo‘lib, uning tarafdorlari huquq tizimi- ni bosqichma-bosqich, bir tizimdan ikkinchi tizimga o‘tadi, deb talqin qilishadi. Asosiy o‘rin qonunga, unga bo‘ysunishiga qaratilib, boshqa huquqiy hujjatlar qonun asosida bo‘lishi kerakligi ko‘rsatiladi. Bu huquq nazariyasi tarafdorlarining fikri huquqiy davlat g‘oyasiga yaqinroqdir.

XX asrda psixologik huquq nazariyasi tarafdorlari keng tarqala boshladi. Jamiyat a’zolarining mulkiy va shaxsiy munosabatlarini, shaxslarning jamiyat boyliklari- dan foydalanish erkinliklarini, huquqlarini amalga oshi- rish jarayonining yechimini psixologik huquq nazariyasi ko‘rsatib beradi.

Materialistik huquqiy nazariya negizida huquq iqti- sodiy hukmron sinfning irodasini ifoda etadi, degan tushuncha bildiriladi. Bu nazariyaga binoan huquq davlatdagina mavjud, davlat o‘z kuchini yo‘qotishi bilan huquq ham tugaydi deb tasdiqlashadi.

Yuqoridagi bir necha huquq vujudga kelishi to‘g‘risi- dagi nazariyalardan kelib chiqqan holda huquqqa xos quyidagi belgilarni ko‘rsatish mumkin:

1. 
   Huquqiy me’yorlar jamiyatda davlat tomonidan maxsus hujjat sifatida tasdiqlanadi.
   
2. 
   Huquqiy me’yor davlat tomonidan muhofaza qili- nib, ayrim vaqtda bajarishga majburlashni talab qiladi.
   
3. 
   Huquq shu jamiyatda, davlatda yashovchi shaxslar uchun shart bo‘lgan huquq tizimi bo‘lib xiz- mat qiladi.
   
4. 
   Huquq shu davlat fuqarolarining umumiy va shaxsiy ehtiyojlarining uzviy bog‘liq vositasi bo‘lib hisoblanadi.
   

Demak, huquq jamiyat a’zolari rivojlanishini, jami- yatda tartib o‘rnatishni tashkil etish, ijtimoiy muno- sabatlarni tartibga solish vositasidir.

I b o b. Davlat va huquq nazariyasi ²⁷