Hozirgi ‘zbek adabiy tili vokalizm adabiyotlar

(afv, 

ustav) 
qo'llanishi, 
kuchsiz 
pozitsiyada 
jarangsizlanishi 

{avtomat > aftomat, arxiv > am /tarzida talaffuz qiinishi) ham mumkin. 
4. «F» fonemasi —lab-tish, sirg'aluvchi, jarangsiz undosh. Bu undosh 
sof turkiy so'zlarda qo'llanmaydi, fors, arab, rus tillaridan o'zlashgan 
so'zlardagina uchraydi: farzand (toj.), farq (arab.), fabrika (ms.) kabi. 

Lablashgan unlilar bilan yonma-yon qo'llanganda lab-tish «f» ning lablab ottenkasi 

yuzaga 

keladi: 

fazl-fozil-fuzalo; 

faqir-fuqaro 
kabi. 

Bunday 
holat 

firma 
vafunksiya 
kabi 
ruscha 

o'zlashmalarda 

ham 

uchraydi. 

Jonli so'zlashuvda lab-tish «f»ning lab-lab, portlovchi, jarangsiz «р» 
tarzida talaffuz qilinish holatlari uchrab turadi: faqat > paqatf qafas > qapasf 

ulfat> ulpat kabi. Bundagi «р» undoshi sirg'aluvchi «f»ning kombinator 
yoki pozitsion ottenkasi emas, uslubiy ottenkasidir, u turkiy til vakillarida 
«f» ga xos artikulatsiya bazasining (psixo-fiziologik ko'nikmaning) o'tmishda 
bo'lmaganligi 
ta’sirida 
sodir 

bo'ladi. 

5. «М» fonemasi — lab-lab, sonor, burun tovushi. So'zning barcha 
qismlarida — so'z boshida (moy, mana), o'rtasida (amaki, osmdn), oxirida 

(tom; xum) qo'llanadi. Qadimgi turkiy tilda so'z boshida «Ь» ning fakultativ 
ottenkasi sifatidagina uchragan (ming < bing so'zida), so'z o'rtasi va oxirida 
mustaqil 
fonema 

sifatida 

qo'llangan; 


qamug' 
(hamma). 


qum 
kabi40. 

Til 
oldi 

undoshlari 
tavsifi 

1. «Т» fonemasi — til oldi-alveolar, portlovchi (sof portolovchi), 

jarangsiz, shovqinli undosh, «d» ning jarangsiz jufti. Bu undosh so'zning 
barcha pozitsiyalarida uchraydi: so'z boshida (tosh, tog*), so'z o'rtasida 
(iota, botir) va so'z oxirida (ot, qavat) kabi. Bu undosh tojik tilidan 
o'zlashgan daraxt, do'st, go‘sht, musht, mast, past kabi so'zlar oxirida 
(sirg'aluvchi x, s, sh undoshlaridan so'ng qo'llanganda) talaffuz etilmasligi 
ham mumkin. Bunday hodisa turkiy so'zlarda, shuningdek, ruschabaynalmilal 
o'zlashmalarda 
kamroq 
uchraydi; 


yurist 
> 

yuris, 


aferist 
> 

aferis, 


avgust > avgus, artist > an is, to ‘rt > to ‘r kabi. Ammo ost, ust, tort (tortmoq), 

yurt kabi turkiy so'zlarda va port, post, tort (konditer mahsuloti) kabi 
ruscha 

o'zlashmalarda 

so'z 

oxiridagi 

«t» 

tushirib 

qoldirilmaydi. 
2. «D» fonemasi — til oldi-alveolar, sof portlovchi, jarangli, shovqinli 
undosh, «t» ning jarangsiz jufti. So'z boshida (daryo), o'rtasida (odam), 
oxirida (ozod) qo'llanadi. So'z boshi (daraxt), intervokal holat (odat), 
jarangli yoki sonor bilan yondosh holat (gijda, sajda, banda, onda-sonda) 

bu undosh uchun kuchli pozitsiyadir. Bu pozitsiyada «d» undoshining 

asosiy ottenkasi qo'llanadi, boshqa holatlar «d» uchun kuchsiz pozitsiya 
hisoblanadi, bunda jarangli «d»’ ning jarangsizlashgan ottenkasi qatnashadi. 
Masalan: ketdi > ketti (d > t), tushdi > tushti (d > t), asad> asat (d > t), 


savod > savot (d > t) kabi. Bular jarangli «d»ning kombinator va pozitsion 
ottenkalari 
(allofonlari) 
sanaladi. 
«D» 
fonemasi 

qadimgi 
turkiy 

tilda 
so'z 

boshida 
qo'llanmagan; 

3. «S» fonemasi — til oldi-dental, sirg'aluvchi, jarangsiz, shovqinli 
undosh «z»ning jarangsiz jufti. So'z boshida (savat), o'rtasida (qasam), 
oxirida (olmos) qo'llanadi. Deyarli barcha pozitsiyalarda o'zining asosiy 
ottenkasini 
saqlaydi: