Hozirgi ‘zbek adabiy tili vokalizm adabiyotlar

gijda, cijdaho (ajdarho) kabi. Bunday pozitsiyada sirg'aluvchi «j» qorishiq 
«j (dj)»ning «d» ta’sirida o'zgargan ottenkasi bo'lishi ham mumkin. Bu 
undosh so'z oxirida jarangsizlashadi: massaj> massash, drenaj > drenash, 

ekipaj > ekipash kabi. Qadimgi turkiy tilda bu tovush bo'lmagan. 
10. «J (dj)» fonemasi - til oldi-tanglay, qorishiq portlovchi (affrikata), 
jarangli, shovqinli undosh, «ch»ning jarangli jufti. Bu fonema so'zning 
boshida (joyjiydajo'ra), o'rtasida (majlis, ojiz, ijozat) va oxirida {haj, avj, 


boj, toj, ilinj) kela oladi. So'z oxirida bir qadar jarangsizlashib, «ch» ga 

yaqin talaffuz etiladi: lunj> lunch, vaj> vach, Hoj> iloch, xiroj > xiroch, 

dilxiroj > dilxiroch kabi. So'z ichida jarangsiz undosh bilan yonma-yon 
bo'lganda ham jarangsizlashadi (assimilyatsiya qilinadi): ijtimoiy > ishtimoiy 
(j > sh) kabi. Demak, qorishiq «j (dj)» assimilativ holatda yoki so'z oxirida 
o'zining asosiy bo'lmagan (notipik) ottenkasi bilan qatnashadi. Qadimgi turkiy tilda 
bu 
tovush 

bo'lmagan. 

11. «Ch» fonemasi — til oldi-tanglay, qorishiq portlovchi (affrikata), 
jarangsiz, shovqinli undosh, «j (dj)» ning jarangli jufti. Bu undosh so'zning 
boshida (choy,chegara), o'rtasida (bechora,ko‘cha) va oxirida (omoch, tilmoch, 


kech, soch) kela oladi. Jarangsiz undosh ta’sirida ba’zan «sh» ga o'tadi: 

uchta 
> 

ushta 
(ch 
> 

sh) 

kabi. 
Til 

o‘rta 
«у» 

undoshi 
tavsifi 

«Y» fonemasi — til o'rta, sirg'aluvchi, sonor undoshi (og'iz sonanti). 

Bu undosh so'z boshida {yil, yo'q), o'rtasida (bayram, vayrona) va so'z 
oxirida {boy, to \у) qo'llanadi, «i» unlisidan so'ng qo'llanganda, shu unli bilan 
singishib, fonetik diftong hosil qiladi: vodiy > vodi:, dohiy > dohi: kabi41. 
«Y» undoshi yumshoq (palatal) tovushdir, shuning uchun u bilan 
yondosh qo'llangan unlilar akkomodatsiyaga uchraydi - orqa qator unlilar 
old qator (ingichka) ottenka bilan talaffuz qilinadi. Qiyos qiling: qo'l 

(qol) — yo'l (yel), quvmoq (quvmoq) 

— yuvmoq (yiivmoq) kabi. 
Sayoz 

til 
orqa 

undoshlari 
tavsifi 

1. «К» fonemasi — sayoz til orqa, portlovchi, jarangsiz, shovqinli 

undosh, «g»ning jarangsiz jufti. Bu fonema so'z boshida {katta, kiyim), 
o'rtasida {akaf tikan) va oxirida (o"rdak, go'dak) kela oladi. Ko'p bo'g'inli 
41 Fonetik diftong ikkita tovushning o'zaro singishib ketishidan hosil bo'ladi, 
haqiqiy diftong esa bitta bo‘g‘in hosil qiluvchi ikki tovushdir. Ular bitta fonema 
sanaladi. 
Bunday 
diftong 

o'zbek 
tiliga 

xos 
emas. 

so'zlarga egalik affiksi qo'shilganda, asosdagi «к» jarangli «g» ga o'tadi; 

к ova к > kovagi (k > g), telpak > telpagim (k > g), yurak > yuraging (k > g) 
kabi. Bir bo'ginli so'zlarda va ayrim o'zlashma so'zlarda bunday o'zgarish 

bo'lmaydi: yuk — yukim, yuking, yuki; ishtirok - ishtirokim, ishtiroking, 

ishtiroki; idrok — idroking, idroki kabi. Demak, ko'p bo'g'inli so'zlarning 
ba’zi grammatik shakllarida jarangsiz «к» ning jaranglashgan ottenkasi 
qatnashadi. «К» dan so'ng unli tovushlarning faqat old qator ottenkalari 
qo'llanadi: 


ko'l 

(kel), 

kul 

(kyl), 

kitob 

(кыэр) 
kabi. 

2. «G» fonemasi — sayoz til orqa, portlovchi, jarangli, shovqinli 

undosh, «k»ning jarangli jufti. Bu fonema so'z boshida {gul, go'zal), o'rtasida