Hozirgi ‘zbek adabiy tili vokalizm adabiyotlar

(tegirmon, agar) va oxirida (barg, juvonmarg) kela oladi. Qadimgi turkiy 
tilda so'z boshida qo'llanmagan. So'z oxirida kelishi ko'proq o'zlashma 
so'zlarda uchraydi, bunday pozitsiyada u jarangsiz «к» tarzida talaffuz etiladi: 

barg > bark, pedagog > pedagok kabi; «g» dan so'ng unli fonemalarning 
faqat old qator ottenkasi qatnashadi: go ‘zal (gezel), gul (gyl), gilam (gblem) 
kabi. 
3. «Ng (t|)» fonemasi - sayoz til orqa, jarangli, burun sonanti. Bu 

fonema so'z boshida qo'llanmaydi, so'z o'rtasida (ko'ngil, singil) va oxirida 

(ong, ming) ishlatiladi. Bu fonema bilan yonma-yon qo'llangan unlilar 
doimo ingichka talaffuz etiladi: jang-jar], ko'ngil-ker]bl kabi. Bu fonema 
qattiq o'zakli so'zlar yoki so'z shakllarida chuqur til orqa ottenka bilan 
talaffuz 
etilishi 
ham 

mumkin; 

g'ing 
(g'bing), 


xo‘ng-xo ‘ng kabi. 
Chuqur 

til 
orqa 

undoshlari 
tavsifi 

1. «Q» fonemasi - chuqur til orqa, portlovchi, jarangsiz, shovqinli 

undosh. Bu fonema so'z boshida (qozon, qor), o'rtasida {to ‘qay, soqol) va 
oxirida (buloq, oziq) kela oladi. Ko'p bo'g'inli so'zlarga unli bilan boshlangan 
affiks qo'shilganda, asos oxiridagi «q» undoshi «g'» ga o'tadi: taroq- tarog'im, 


tarog'ing, tarog'i 
kabi. Bir bo'g'nli so'zlarda 


(yoq, yo'q so'zlaridan 
boshqalarida), shuningdek, ayrim ko'p bo'g'inli o'zlashma so'zlarda asos 
oxiridagi «q» «g‘» ga o'tmasligi mumkin: haq — haqim, haqing, haqi; 

ittifoq — ittifoqimiz, ittifoqingiz, ittifoqi kabi. Jonli so'zlashuvda «q»ning 
dissimilatsiyaga 


(maqtanmoq 
> 

maxtanmoq) 
yoki 
assim 

ilatsiyaga 

(to'qson > to'xsori) uchrash holatlari kuzatiladi. Ko'p bo'g'inli so'zlarning 

oxiridagi «q» jonli so'zlashuvda sirg'aluvchi «g‘» tarzida talaffuz etiladi: 

baliq > balig', taroq > tarog‘kabi. Qadimgi turkiy tilda q-k tovushlari bir 
fonemaning ikki ko'rinishi bo'lgan, keyincha bu fonema divergensiyaga 
uchrab, ikki fonemaga aylangan. Demak, «q»-«к» divergent deyish mumkin. 
2. «G‘» fonemasi - chuqur til orqa (uvular), sirg'aluvchi, jarangli, 
shovqinli (ayrim tilshunoslar fikricha - sonor) undosh, «х» ning jarangli 
jufti. Bu fonema so'z boshida (gbr, g'alvir), o'rtasida (tog‘ora, sog'inch) va 
oxirida (tog\ yog', mablag*) kela oladi. Qadimgi turkiy tilda «g» ning 
variatsiyasi bo'lgan va so'z boshida qo'llanmagan. Demak, tarixan «g»ning 
divergensiyaga uchrashi natijasida «gk» yuzaga kelgan, shuning uchun uni 
«g»ning divergenti deyish mumkin. Hozirgi o'zbek adabiy tilida «gk» bilan 
tugagan so‘zlarga «g» bilan boshlangan affikslar qo'shilganda «g‘» va «g» 
laming «q» ga ko'chish holatlari uchraydi: tog‘+ga > toqqa, bog‘+ga > boqqa, 


og'gan> oqqan, sog'+gani> soqqani kabi. Shevalarda so'z oxirida «g'» 
o'rnida «V» ning qo'llanish hollari uchraydi: tog'>tov, to'g'ri > tuvri, 


og'iz > ovuz kabi. Bunday holatlar adabiy til uchun me’yor hisoblanmaydi. 
3. «X» fonemasi — chuqur til orqa, sirg'aluvchi, jarangsiz, shovqinli 
undosh, «g'»ning jarangsiz jufti. Bu fonema so'z boshida (xalq, xabar), 
o'rtasida (maxsus, maxfiy) va oxirida (do'zax, mix, tarix) kela oladi. Qadimgi 
turkiy tilda «х» undoshi bo'lmagan. U eski turkiy til davrida paydo bo'lgan: 

xan 

(xon), 

xayu 

(qaysi), 

yaxsaq 

(oqsoq) 
kabi 

[29, 
-52]. 

Qipchoq lahjasi shevalarida «х» ning o'rnida «q» ning qo'llanish 
holatlari uchraydi: xabar > qabar, xalq> qalqf xalta> qalta kabi. 
«X» undoshidan song qo'llangan unlilar, odatda, orqa qator ottenka bilan 
talaffuz etiladi (akkomodatsiya hodisasi sodir bo'ladi): xulq, xavf, xato 
kabi. 
Bo‘g‘iz 

undoshi 
tavsifi 

«Н» 
fonemasi 
—bo'g‘iz 
undoshi, 
sirg'aluvchi, 
jarangsiz, 
shovqinli 
tovush. Bu fonema so'z boshida (ham, hozir), o'rtasida (qahramon, mahsulot) 
va oxirida (shoh, guruh) kela oladi. Asosan, arab va fors tillaridan o'zlashgan 

so'zlarda yoki shu so'zlardan yasalgan o'zbekcha so'zlarda qo'llanadi: hammol, 

haqiqat, huquq, humo («humo qushi»), hunar, hurriyat, jumhuriyat kabi. 
Hozirgi o'zbek tilida «h»ning «y»ga o'tish Holatlari uchraydi: shohi > shoyi 
(h > y), Rahim > Rayim (h > y), Sohib > Soyib (h > y), Mohira > Moyira 
(h > y) kabi. «H»ning bu xususiyati ba’zan uning so'z tarkibidan tushib 
qolishiga ham olib keladi: shahar > sha:ar, Solih > Soli, Tohir> Го/r kabi. 
Hatto Muhammad Rahim > Muhammad Raim > Mamaraim > Maraim kabi 
fonetik jarayonlarda ham «h»ning yuqoridagi xususiyatlari ta’siri bor. 
Qorishiq 
«TS» 
(«Ц») 

undoshi 
tavsifi 

«ts» 
fonemasi 
- 
til 

oldi-alveolar, 

qorishiq-portlovchi, 
jarangsiz, 
shovqinli undosh. Bu fonema faqat ruscha leksik o'zlashmalarda qo'llanadi. 
Dastlab «ts» o'rnida «ch» va «s» tovushlari ishlatilgan: Царизм > Chorizm, 

цирк > sirk kabi. Keyingi 50—60 yil davomida o'zbek-rus ikki tilliligining 
shakllanishi va mustahkamlanishi tufayli ko'pchilik o'zbek ziyolilarida 
«ts» ning ruscha artikulatsiya bazasi (talaffuz ko'nikmasi) ham shakllangan: 

konstitutsiya, aviatsiya, evolutsiya, inflatsiya, litsey kabi so'zlarning o'zbeklar 
nutqidagi qo'llanishi shundan dalolat beradi, ammo o'zbek tilida «ts» 
bilan qo'llanadigan birorta so'zga qarama-qarshi qo'yish mumkin bo'lgan 
boshqa so'zning (kvaziomonimning) yo'qligi bu fonemaning o'zbek tilidagi 
fonologik 
funksiyasini 
munozarali 
qilib 

qo'ymoqda. 

Savollar: 
1. 

Tasnif 
va 

tavsif 
qanday 

farqlanadi? 

2. Labial undoshlardan qaysilarining qanday fonetik pozitsiyada asosiy 
bolm 
agan 

ottenkalari 

qatnashadi? 
3. Portlovchi tovushlarning qaysilari intervokal holatda sirg‘aluvchiga 
o 
ktadi? 

4. Jarangli undoshlarning qaysilari qanday pozitsiyada jarangsizlashadi? 

5. 

Lab-lab 
«v» 

va 
lab-tish 
«v» 
qanday 

farqlanadi? 

6. Qandav pozitsiyada lab-tish «f» ning lab-lab ottenkasi shakllanadi? Bu 
hodisa 
tilshunoslikda 

nima 
deb 

ataladi? 

7. 
Qanday 

so'zlar 
oxiridagi 
«t» 
talaffuz 

etilmaydi? 

8. 

Qanday 
holatlarda 

«1» 
undoshi 

tushib 
qolishi 

mumkin? 
9. Qanday pozitsiyada til oldi «п» lab-lab «in» ga o'tadi? Sababi? 
10. j (dj) va j undoshlari qanday farqlanadi? Qanday pozitsiyalarda bu 
fonemalarning 
allofonlari 
yuzaga 

keladi? 
11. Qanday holatda «ch»ning «sh»ga o ‘tishi uchraydi? Bu hodisa nima 

deb 
ataladi? 

12. Sayoz til orqa «к», «g» undoshlari qanday pozitsiyada o'zgaradi? Chuqur 

til 

orqa 
undoshlari-chi? 

13. 
«Н» 

undoshi 
talaffuzida 

qanday 
o'zgarishlar 

kuzatiladi? 

14. «ts» («ц») undoshining qaysi jihatlari 0‘zbek tilshunosligida munozaraga 
sabab 
bo‘lmoqda? 

15. Divergent nima? 

16.Konsonantizm 
nima? 
17. Hozirgi o'zbek adabiy tili konsonantizmi qanday undoshlardan tarkib 

topgan? Ularning soni nechta? Tovush fokusi nima? Uning ahamiyati? 

18 

O’zbek 
tilining 

qaysi 
tovushlari 

ikki 
fokusli? 

Sababi? 
19.Undosh 
fonemalar 
qaysi 

belgilar 

asosida 

tasnif 
qilinadi? 

20.Artikulatsiya 
o‘rniga 

ko‘ra 
undoshlar 

tasnifi? 
21. 

Artikulatsiya 

usuliga 

kokra 
undoshlar 

tasnifi? 
22. 

Un 
paychalari 

ishtirokiga 
ko‘ra 

undoshlar 

tasnifi? 
23. 
Ovoz 

va 
shovqin 

munosabatiga 
ko‘ra 

undoshlar 

tasnifi? 
24. O’zbek tili konsonantizmidagi munozarali masalalar?