Hozirgi ‘zbek adabiy tili vokalizm adabiyotlar

asbob, asta, osdi, o ‘sdi, qafas, asos kabi. 
4. «Z» fonemasi — til oldi-dental, sirg'aluvchi, jarangli, shovqinli 
undosh, «s»ning jarangli jufti. So'z boshida (zamon, zafar), o'rtasida (bozor, 

ozod) va oxirida (oz, aziz, mayiz) qo'llanadi. Jarangsiz undosh ta’sirida 
«s» ga o'tadi: iztirob > istirob, mazkur > maskur kabi. Bundagi «s» jarangli 
«z» fonemasining jarangsizlashgan kombinator ottenkasi sanaladi («t» va 
«k»ning ta’sirida bo'lganligi uchun). Ba’zan so'z oxirida ham biroz 
jarangsizlashadi: sakkiz > sakkis (z > s), tannoz > tannos (z > s) kabi. Bundagi 
«s» jarangli «z» fonemasining pozitsion ottenkasi hisoblanadi (so'z oxirida 
bo'lganligi uchun). Demak, so'z boshi {zamon), ikki unli orasi {go'zal) va 
jarangli yoki sonor bilan yonma-yon bo'lgan holat (jonzot, tuzdon) «z» 
uchun kuchli pozitsiya, boshqa holatlaresa kuchsiz pozitsiya sanaladi. 
Qadimgi 

turkiy 
tilda 

so'z 
boshida 

qo'llanmagan. 

5. «L» fonemasi - til oldi-alveolar, sirg'aluvchi, jarangli, sonor tovush. 
So'z boshida {lagan), o'rtasida {olam) va oxirida {qamal) qo'llanadi. Orqa 
qator unlidan so'ng qattiqroq {ol, bol kabi), old qator unlidan so'ng esa 
yumshoqroq (/'/, el, bel kabi) talaffuz etiladi. Fe’lning shart mayli va 
sifatdosh shakllarida («-sa», «-gan» qo'shimchalaridan oldin qo'llanganda) 
jonli so'zlashuv nutqida o'zak oxiridagi «1» tushib qolishi ham mumkin: 

kelsa 

> 

kesa, 

kelgan 
> 

kegan 
kabi. 

Qadimgi 
turkiy 

tilda 
«1» 

fonemasi 

so'z 

boshida 
qo'llanmagan. 

6. «N» fonemasi - til oldi-alveolar, jarangli, sonor, burun tovushi. 
So'z boshida (nok, narsa), o'rtasida (ona, anor) va oxirida {burun, tutun) 
ishlatiladi. Lab undoshidan oldin qo'llanganda assimilatsiyaga uchrab, lablab «m» 
tarzida 

talaffuz 

qilinadi: 


shanba 
> 

shamba 
(n 
> 

m) 

kabi. 
7. «R» fonemasi - til oldi-tanglay, titroq, jarangli, sonor tovush. 
So'zning boshida {raqs, ro'mol), o'rtasida {darak,guruch) va oxirida (xabar, 

agar, zarar) kela oladi. Toshkent shevasida otning «-lar» bilan qo'llangan 
shaklida shu qo'shimcha oxiridagi «r»ning tushib qolishi keng tarqalgan: 


kitoblar > kitobla, bolalar > bolala, akamlar > akamla, oyimlar > oyimla 
kabi. 

Talaffuzning 

bu 

shakli 
adabiy 

til 
me’yori 

sanalmaydi. 

Qadimgi 

turkiy 
tilda 

«г» 
fonemasi 
so'z 
boshida 

qo'llanmagan. 

8. «Sh» fonemasi - til oldi-tanglay, sirg'aluvchi, jarangsiz, shovqinli 
undosh. So'zning boshida (shamolfsholl), o'rtasida (tushuncha, o'sha) va 
oxirida (naqsh, ravish) kela oladi. Deyarli barcha pozitsiyada asosiy ottenkasi 
saqlanadi: go'shty g'isht, tovushlar, tovushni, tovushdan, tushgin, tushkinlik kabi. 
9. 

«J» fonemasi - til oldi-tanglay, sirg'aluvchi, jarangli, shovqinli 

undosh. So'z boshida, o'rtasida va oxirida qo'llanish holatlari faqat 
ruschabaynalmilal o'zlashmalarda uchraydi: janr, jeton, jemper, jurnal (so'z 
boshida); major, barja (so'z o'rtasida); blindaj, peyzaj, drenaj, ekipaj, 


personaj, garaj, tiraj, massaj, sabotajf staj (so'z oxirida) kabi. So'z o'rtasida 
qo'llanishi tojik tilidan o'zlashgan bir necha so'zda ham uchraydi: mujda,