Hozirgi ‘zbek adabiy tili vokalizm adabiyotlar

§. Ayrim unlilar tavsifi


«i» fonemasi — yuqori tor, old qator, lablanmagan unli. Bu fonema so'zning barcha bo'g'inlarida uchraydi; ichki (birinchi va oxirgi bo'g'inlarda), tirikchilik (birinchi, ikkinchi, uchinchi va oxirgi bo'g'inlarda) kabi. U chuqurtil orqa q,g‘,x undoshlari bilan yonma-yon kelganda yo'g'on (orqa qator) unli tarzida, boshqa barcha pozitsiyalarda esa ingichka (old qator) unli sifatida talaffuz qilinadi. Qiyos qiling: kïr va qir, tarkib va targ‘ib, himmat va xilvat kabi. Urg'usiz bo'g'inda kuchsizlanadi: biroq, bilan (bhroq, bhlan) kabi. So'zning oxiridagi ochiq bo'g'inda biroz kengayadi; bordi > borde, ketdi > kette kabi;

«e» fonemasi — o'rta keng, old qator, lablanmagan unli. Bu fonema bir bo'g'inli so'zlarda {men, sen, besh kabi), ko'p bo'g'inli so'zlarning birinchi bo'g'inida {beshik, etik, telpak kabi) ko'proq qo'llanadi.

Tobe, tole, voqe, foye, telefon, televizor kabi o'zlashma so'zlarda qo'llangan «e» unlisi etimologik jihatdan o'zbekcha «e» ning o'zi emas.

O'zbekcha «e» ekin, eshik so‘zlarining boshidagi to‘la ochiq bo‘g‘inda, shuningdek, ertak, ellik kabi so‘zlar boshidagi berkitilmagan bo‘g‘inda ochiqroq talaffuz etiladi, begzod, mergan kabi so'zlar boshidagi to‘la yopiq bo‘g‘inda yumuqroq bo'ladi; xesh, xesh-aqrabo kabi so'zlarda (chuqur til orqa x undoshi bilan yonma-yon kelganda) esa orqa qator, yo‘g‘on unli tarzida aytiladi;

«a» fonemasi - quyi keng, old qator, lablanmagan unli. So'zning barcha bo'g'inlarida kela oladi: anor (birinchi bo'g'inda), telpak (ikkinchi, oxirgi bo'g'inda), nafaqa (so'zning uchala bo'g'inida) kabi. Bu fonema ham, boshqa unlilarda bo'lganidek, chuqur til orqa q, g‘, x undoshlari bilan yonma-yon qo'llanganda orqa qator, yo'g'on unli tarzida talaffuz qilinadi, sayoz til orqa k, g, ng, til o'rta y va faringal h undoshlari bilan yondosh bo'lganda esa ingichka ottenka bilan aytiladi. Qiyos qiling: kasal va qasam, kamar va qamar, taka va taqa, mahal va shag‘al, so‘gal va nag‘al, nasihat va tibcat, dangal va dag‘al kabi;