Hozirgi zamon tabiiy fanlar konsepsiyasi

I l l BO B. YER KURRASI
Y e r q u y o sh sistemasidagi org an ik hayot m avjud b o 'lg a n yagona say- 
yoradir. U quyoshdan o ‘rta hisobda 149,6 mln. km . u zo q d a joylashgan shar- 
sim o n jismdir.
Y e r shari u zo q d a v o m etg an evolyutsion ja ra y o n natijasida shakllangan 
b o 'lib , u n in g geosferalari vujudga kelgan. Bu geosferaga unin g havo qatla- 
m i —a tm o s fe ra , suv q a tla m i—gidrosfera, qattiq q a tla m i—litosfera kiradi.
Y e r s h a rin in g bu sferalari b ir-b irid a n ajralgan h o ld a em a s, balki o 'z a r o
uzviy a l o q a d a va bir-biriga t a ’sir etgan ho ld a rivojlanib, taraqqiy etgan. 
O q i b a t d a geografik q o b iq -b io sfe ra yoki hayot qo b ig 'i vujudga kelgan.
Y e r quyosh atrofida aylanayotganda yo'lida uchragan mayda zarrachalarni 
ilashtirib oladi. So 'n g ra ular Yerga ch o 'k ad i, natijada Y er massasi (vazni) 
ortib boradi. Y e r shari vujudga kelgan davrdan b u y o n kosm osdan tushgan 
z a rra c h a la r Y er po'sti massasining 1/500 qismini tashkil etadi. Agar kos­
m o s d a n tushgan m oddalar Y e r yuzasidagi jismlar bilan aralashib ketm aganda 
edi, Y e r yuzasining qalinligi h a r yili 2 - 3 smga ortib b o rar edi.
Y e r geosferalarida m o d d a va energiya a lm a sh in u v id a , ayniqsa, g eogra­
fik q o b iq taraq q iy o tid a qu y o sh energiyasining a h a m iy a ti ju d a katta. Q u ­
y o s h d a n kelayotgan energiya tufayli geosferalarda m o d d a almashinuvi sodir 
b o 'lib , suv b u g 'lan ib , atm o sfe ra g a ko'tariladi. A tm osferadagi suv yog'in 
t a riq a s id a y a n a Y e r yuzasiga tu sh a d i va u n in g b ir qism i Y e r po'stiga 
k etsa, b ir qism i o rg a n iz m t o m o n i d a n o'zlashtiriladi. Q u y o sh n in g nuri 
t a ’sirida va suvning ishtirokida yashil o'sim liklarda fotosintez jarayoni sodir 
b o 'la d i, o q ib a td a atm osferadagi gaz balansini tartibga solib turadi. Bu jaray ­
o n l a r tufayli Yer p o 'sti nuray d i, yem iriladi, natijada Y e r sharining ustki 
qism i (relyefi) o 'zgaradi.
Y e r yuzasining geografik q o b ig 'id a sodir b o 'la d ig a n tabiiy geografik 
ja r a y o n la r y a n a unin g o 'z o 'q i va quyosh atrofida aylanishi oqibatida h a m
s o d ir b o 'la d i.
Y e r yuzasiga n a z a r tashlasak, u tekis bir xil b o 'l m a s d a n , j u d a m urakkab 
t u z ilg a n , o k e a n , d e n g iz la r d a n , pastlik, tekislik, b o tiq , qir, adir, yassi 
to g ' v a t o g 'l a r d a n tashkil to p g a n m ate riy a d a n iborat. Y e rs h a k li sharsim on 
tu zilish g a egadir. Buni isbotlovchi dalillar quyidagilardir:
1. Q u y o s h c h iq a y o tg a n d a eng a w a l Y er y uzasining b ala n d joylarini, 
c h u n o n c h i , to g 'la rn i, te p a la rn i, daraxtlarning uchlarini, s o 'n g ra past y e r­
larni yoritadi.
2. K e m a q i r g 'o q d a n u z o q l a s h i b k e t a y o t g a n d a d e n g iz y u z a s in in g
du m a lo q lig i tufayli ta nasi va oxirida, m a c h ta la rn in g uchlari k o 'z d a n g'o yib 
bo 'la d i.
38

---

3. U z o q d a n kelayotgan teplovozning oldin tu tuni, so 'n g ra o'z i ko'rinadi.
4. Yuqoriga ko'tarilgan sari g o riz o n t chizig'ining kengayib borishi h a m
Yerning shar shaklida ekanligini bildiradi. M asalan, tekis y e rd a turgan 
kuzatuvchi 4 - 5 km masofadagi narsalami ko'ra oladi. Agar u 20 m ko'tarilsa, 
16 km m asofani, 100 m ko'tarilsa, 36 k m m asofadagi, 10000 m ko'tarilsa, 
357 km m asofadagi narsalarni k o 'r a olishi m u m k in .
5. O yn in g tutilishi ham Y ern in g s h a r shaklida ekanligini isbotladi.
6. D u n y o b o 'y la b o'tkazilgan sa y o h a tla r h a m Y ern in g sh a r shaklida 
ekanligini isbotlab bergan.
7. N i h o y a t , Y e rn in g sh a r sh ak lid a lig in i k o s m ik r a k e t a l a r va kos- 
m o n av tlarn in g parvozi uzil-kesil isbotlab berdi. K o s m o n a v tla rn in g kos- 
m o sd an olgan fotosuratlari va u la rn in g kuzatishlari Y e rn in g s h a rs im o n - 
ligini o c h iq - o y d in ko'rsatib berdi.
F .N .K rasovskiyning Yer q a tla m i haqidagi m a ’lu m o tlarig a q arag an d a 
Yerning:
1. Ekvatorial radiusi yoki katta y a rim o 'q i 6372,2 km.
2. Q utbiy radiusi yoki kichik y a rim o 'q i 6356,8 km.
3. M eridian aylanm asining uzunligi 40008,5 km.
4. E kvator aylanm asining uzunligi 4675,7 km.
5. Y er yuzasining u m u m iy m a y d o n i 51 Ox 10 6 k m 2.
6. Yerning hajm i 1083x10 k m 3.
7. Yerning massasi 5,975x10 21 t.
Y erning ichiga tushib b o 'lm a s a - d a , o lim la r uning m ark azig ach a bo'lgan 
masofani hisoblab topganlar. Y ern in g sirtidan qoq m ark a z ig a ch a b o 'lg a n
masofa, y a ’ni u n in g radiusi 6400 k m ni tashkil etadi. D ia m e tri esa 12800 
km ga teng.
Y er kurrasining ichi tashqi q ism larg a nisbatan j u d a k a m o'r g an ilg an .
C h u n k i uni o 'rg a n ish a n c h a m u s h k u l. K uzatishlar sh u n i ko 'rsatad ik i, 
Yer kurrasining m arkazida radiusi 3500 km b o 'lg a n y ad ro , y a ’ni o 'z a k
m avjud. Y e rn in g y a d ro q a tla m in i e s a 2900 km q a lin lik d a g i m a n tiy a
(yunoncha - k o 'rp a yoki yoping'ich) o 'r a b turadi. Yerning eng ustki qatlam i 
Yer po 'sti deyiladi. Yer p o 'stin in g qalinligi q u ru q lik d a 30—80 k m , o k e a n - 
lar tagida esa 5 - 1 0 km ni tashkil etadi.
O lim la rn in g fikriga k o 'ra, Y e r sirtid a n m arkazga q a n c h a lik c h u q u r
tushilsa, uni tashkil etgan m o d d a l a r s h u n c h a lik zich va q a y n o q holda 
bo'ladi.
Y er kurrasining asosiy qismini tashkil etgan m antiyasi q a ttiq va y u m -
shoq holatdagi q a y n o q va zich la n g a n m o d d a la r d a n iborat. Y e r y adrosida 
harorat 3500"C ga yetadi.