Hozirgi zamon tabiiy fanlar konsepsiyasi

1. Iqlim o'zgarish i t o ‘g ‘risida nim alarni bilasiz? B M T ning iqlim o ‘zgarishi
t o ‘g ‘risidagi T egraviy kon ven siyasin i yangi o'rganuvchilar u ch u n q o 'lla n m a .
S .A .D o lg ix ta h riri ostid a, A lm ati 1999. 3—20, 31—33 betlar.
2. Л есхи н Т .Н . Л япина О.А. В ер ем еев Т .Л . Климат У збекистана. Таш кент,
1996.
3. М атериал сем и н а р а и м еж дун ар одн ой к о н ф ер ен ц и и п о и зм е н е н и и
климата (Г и др ол оги я и экология. 1977).
4. Ры ночная к онв енсия О рганизации О бъ единенны х наций об и зм ен ен и и
климата, О бн и н ск : С М П 1992.
5. К им И .С . К ор отк оп ер и одн ы е кол ебан и я климата С р едн ей А зи и и
методика п рогн ози ров ан и я . -Т а ш к е н т . 1996.
6. О п усты н и ван и е в У збекистане. Т руд сем инара Л Ф М И нац и он альн ого
о с о з н а н и я к о н в е н ц и и О О Н п о б о р ь б е с о п у с т о в а н и е м в Р е с п у б л и к е
У збекистан. Т аш кент. 1982.
XVI BOB. OROL DENGIZI MUAMMOLARI
Orol dengizi muammolari tarixi. Orolning qurish sabablari va uning
hozirgi holati. 
O rol dengizi M arkaziy Osiyoning yopiq suv havzalaridan 
biridir. U ning chor-atrofi bepoyon c h o ‘l zonasi bilan o'ralgan. O rol den- 
gizini suv bilan t o ‘ldirib turadigan m anba — A m udaryo va Sirdaryodir. 
U lar har yili Orol dengiziga 56 k m 3 suv quyadilar. M ahalliy yog'inlar 
hisobiga esa 5 k m 3 suv Orol dengiziga qo‘shilib turadi. Bu ikki daryo 
(qadim da Oqsuv va Yaksart deb atalgan) T yan-Shan va P om ir to g ‘laridan 
boshlanib oqib, O rol dengiziga quyiladi. T og‘dan boshlangan joylarida bu 
daryolarda 100 k m 3 dan ortiq suv bo 'lib , to Orol dengiziga quyilganga 
qadar 2500 km m asofani cho'l zonasi bo'ylab o 'tgan da suvning yarm idan 
k o 'p ro g 'i bug'lanib va boshqa sabablar natijasida Orolga yetib borm aydi.
Bu ikki buyuk daryolar suvi 2000 yildan ham ko'proq vaqtdan beri Markaziy 
Osiyo xalqlarining ichimlik suviga va sug'orish uchun suvga bo'lgan talabini 
qondirib kelmoqda. Biroq XX asrning 2-yarmidan boshlab mintaqada ekologik 
vaziyat keskin o'zgara boshladi. Bu o'zgarish sobiq ittifoq hukum atining yangi 
yerlarini o'zlashtirish asosida paxta yetishtirishni keskin ko'paytirishga qaratilgan 
qarorlaridan keyin boshlangan edi.
1938-yilga kelib Sovet Ittifoqi paxta bilan birgina o 'z ehtiyojlarinigina 
qondirib qolm ay, balki chetga paxtani eksport qilish im koniyatlariga ham
ega bo'ldi. Biroq ittifoq iqtisodiyoti paxta yetishtirishni yanada ko'paytirish,
198

---

y a’ni sug'oriladigan yangi yerlarni ochish ham d a irrigatsiya sistem asini 
kuchaytirishni talab qilar edi.
1960-yilga kelib sug'oriladigan yerlar 4,5 m ln. gektarga yetdi, keyingi 
25 yilda yana qo'shim cha 2,6 mln. gektar yerga suv chiqarildi va suvni 
ishlatish bir yilda 105 km 3 ga yetdi.
Shundan 60 km 3 A m udaryo, 45 km 3 Sirdaryo hisobiga to ‘g‘ri kelar edi. 
Shunday holat bu daryolar suv oqim ining Orol dengiziga quyilishini keskin 
qisqartirib yubordi. Agar 1960-yilda Orol dengizi suvining chuqurligi darajasi 
5 3 -5 4 m etrni tashkil etgan b o ‘lsa, 1990-yilda 14 m g a pasaygan. Boshqacha 
aytganda, Orol dengizining 40 % suvi qurigan va hajmi 60 % gacha 
qisqaigan. Keyingi yillarda ham Orolning qurishi to'xtagani yo‘q. Kuzatishlar 
o 'z vaqtida chora-tadbirlar ko'rilm asa, uning qurishi kelgusida ham davom
etaverishini ko‘rsatmoqda.
Shunday holat davom etaversa, Orol dengizi kichrayib, qurib um um iy 
m aydoni 4—5 ming kv km keladigan sho‘r ko'lga aylanib qolish ehtim oli 
bor.
Orol dengizi suvining sho'rligi 2 2 -2 3
%
ga ko 'tarild i, dengizning sa­
yoz sharqiy, janubiy va shim oliy qirg'oqlaridan dengiz suvi 60—120 km 
chekinib sho'rxok yerlarga aylanib qoldi. K eyinchalik suvning sho'rlanish 
darajasi 41—42 % ga yetib borishi m um kin, natijada ekologik sharoit bu- 
tunlay buzilib, baliqlar qirilib ketadi. H ozirda O rol dengiziga A m udaryo 
va Sirdaryo suvi (zovur-qaytarm a, sizot suvlarini hisobga olm aganda) 
deyarli quyilmayapti. Aksincha, dengiz yuzasidan yiliga 40,0 km kub atro - 
fidagi suv bug'lanib ketm oqda. Dem ak, suv kirishi uning sarfiga qaraganda 
kam roq va tez orada Orol dengiziga qo'sh im ch a suv tashlanm asa yana 
15-20-yildan so'ng suv sathi hozirgiga nisbatan 12—13 m, 1961 -yildagi 
holatiga nisbatan esa 1 9 -2 0 m etr pasayib ketadi, suvning sho'rligi esa 
77 % ga yetib boradi.
Hozirgi kunda O rolning suv hajmi 260 k m 3 ni tashkil qiladi. Suvning 
m inerallashuv darajasi har m etr suvda 45 g dan ortiq. N atijada Orol d e n ­
gizi 2 katta va kichik qismga bo'lindi ham da aw algi qirg'oqlardan 33 m ing 
kv.km chekindi. Qurigan dengiz tubida c h o ‘1 paydo b o ‘la boshladi va bu 
c h o ‘l maydoni hozirgi kunda 4 mln. gektar yerni ishg'ol qiladi.
Kuchli sham ollartuz, qum va changlam i ko'chirib 300 km masofagacha 
olib borib tarqatm oqda. C hanglar bilan xlorovodorod va oltingugurt kis- 
lotalari ham tarqalm oqda. N atijada atrofdagi obikor yerlarga zarar kel- 
tirm oqda. M a’lum otlarga k o ‘ra, quyi Am udaryodagi yerlarning har gek- 
tariga 0,8—1,0 to n n a tuz kelib tushm oqda, bu esa yerlarni sh o 'rlatib , 
m eliorativ holatini yom onlashtirib, paxta va boshqa ekinlar hosildorli- 
giga salbiy ta ’sir ko'rsatm oqda. Dengiz suv sathining pasayishi tufayli
199

---

A m udaryo va Sirdaryo deltalaridagi to ‘qayzorlar, yaylovlar, o ‘tloqlar qurib 
ketib cho'llanm oqda. Dengiz atrofidagi tum anlarda yer osti suv sathi pasayib 
chorvachilik uchun ozuqa bo'ladigan o'sim liklar qurib k o 'c h m a q u m lar 
m aydoni ko'payib borm oqda.
Orol dengizi quriganga qadar 200 km atrofidagi hududning iqlimini mo'tadil 
holatda saqlab turgan. 1980-yilga kelib yanvar oyi bilan iyul oylarining o'rtacha 
oylik harorat farqi 2 gradusga ko'paygan. Bahor va kuz oylarida tez-tez sovuq- 
lar bo'lib turadigan bo'lib qoldi. Issiq kunlar 170 gacha pasaydi.
Yozning baland harorati kunlik sham ollam ing bo'lib turishini kuchaytira- 
di, kuchli bu sham ollar odam salom atligi uchun yom on t a ’sir etuvchi 
zaharli, kimyoviy m o ddalar bilan zararlangan chang to'p lam larin i tar- 
qatadi ham da tupro q yuzasidan suvning parlanishini tezlashtirib qishloq 
xo'jalik ek inlarining rivojlanishiga va hosildorligiga salbiy t a ’sir etadi. 
Suvning kam kelishi daryo deltalariiiing qurishiga, o'sim liklar turlarining 
kam ayishiga va biologik tu rli-tu m an organizm larning kam ayib ketishiga 
va xullas, insonning yashash sharoitining keskinlashuviga olib keladi.
Bu ikki daryo suvidan to 'g 'ri ratsional foydalanm aslik natijasida, or- 
tiq c h a suvlar k o 'p g in a ko'l va b o tq o q lik larn in g hosil b o 'lish ig a olib 
kelm oqda. Xuddi shunday suv havzalari A m udaryoning quyi qism ida 40 
ga yaqin b o 'lib , bulardan har yili 6—7 km kub ga yaqin suv bug'lan ib
yo'qolib ketm oqda. A na shunday k o'llardan eng kattasi N ukus shahrining 
g'arbida joylashgan Sariqam ish chuqurligida joylashgan ko'l b o 'lib , har 
yili unga 3,4 km kub suv kiradi. K o'lda 30 km kub dan ortiq suv bor. Orol 
regionidagi sug'oriladigan yerlardan yetarli foydalanm aslik, o rtiq cha suv 
m iqdori va uning n o to 'g 'ri taqsim lanishi botqoqliklar va yer osti sizot 
suvlarining ko'tarilishiga olib keldi. Bu esa o'z navbatida yerlarni sho'rlantirdi. 
Bunday sho'rlangan yerlarning sho'rini yuvm asdan m adaniy ekinlarni ekib 
bo'lm aydi. S h o 'r yuvishga b a’zan ju d a k o 'p , gektariga 36 m kub suv sarf- 
lanadi yoki ekinlarni sug'orishga qaraganga nisbatan bu k o'rsatk ich 2 
barobar ortiq dem akdir. Hozirgi kunda sho'rlanish natijasida O rol a tro ­
fidagi yerlarning unum dorligi bir yarim barobargacha pasayib ketgan. Bu 
yerlarning holati kelajakda qanday bo'lishi hali n o m a’lum. Orol atrofidagi 
m uhit kishilar salom atligiga ham o 'z in in g salbiy ta ’sirini ko 'rsatm oqda.
Aholi ichim lik suvi sifatida Amudaryo va Sirdaryo suvlaridan foydalanadi. 
Y er osti suvlari iste’mol uchun yaroqsiz, oqar suvlar tarkibida erigan 
tuz, organik m oddalar, pestisidlar, o g 'ir m etallar bisyor. Ayni shu iflos 
suvlar iste’mol qilinishi natijasida aholi orasida turli, ayniqsa, virusli sariq, 
ichterlam a, ichburug', shuningdek, ovqat hazm qilish, yurak qon, tom ir, 
siydik ajratish tizim lari, ayollarning kam qonlik va jinsiy kasalliklariga sabab 
bo'lm oqd a.
200

---

M a’lumotlarga qaraganda, Amudaryo deltasi atrofida yashovchi aholi 
orasida qorin tifi bilan kasallanish oshgan. Bolalar o'lim i ko‘paygan, odam - 
larning o 'rtacha b o ‘yi va yashash darajasi pasaygan.
E n d ilik d a A m u d a ry o va S ird a ry o e t a k la r id a avvalgi d a ra x tli 
to'qayzorlarning katta qismi quridi, qam ishzorlarning m aydoni keskin 
q isqardi. Suvsizlik tufayli avvalgi m a h su ld o r yay lo vlar deg rad atsiy a 
(buzilishi)ga m ahkum bo'ldi. Sizot suvlari sathi pastga tushib, ularning 
m inerallashuv darajasi 10—15 barobar ortishi natijasida tu p ro q d a tuz 
to'planishi sodir bo'ldi. Q um li tuproq mavjud bo'lgan joylarda k o 'c h m a 
qum barxanlartarkib topm oqda. Tuproqning sho'rlanishi va shamol ta ’siriga 
berilishi yaylovlarning ahvolini m ushkullashtirm oqda. Q am ishzorlar m ay­
doni keskin qisqarib, ular faqat ayrim joylardagina m untazam sug'orish 
hisobiga saqlab qolingan. Yavlovlarda o 't-o 'la n k o 'p bo'lishiga qaram as- 
dan uning mahsuldorligi ancha past, turli o 'tla r mavjud bo'lgan to 'q ay
yaylovlarida m ahsuldorlik gektariga 1,5—3 s ni, yulg'unzorlarda 0,5—1,5 s 
ni tashkil etadi. Qamishli yaylovlarda aw allari m ahsuldorlik gektariga 120— 
150 s ni tashkil etgan. Orol bo'yida cho'llashish hodisasi nafaqat yaylov, 
shuningdek, sug'oriladigan m intaqalarni ham qam radi. 60-yillarning ik­
kinchi yarmida A m udaryo va Sirdaryolarning o 'r ta oqim idan boshlab 
sho'rligi ortib borishi (har litr suvda 1,0—1,2 gram m ) natijasida ana sh u n ­
day suvdan foydalanilgan hududlarda, ayniqsa quyi oqim larda tuproqlarda 
tuz to'planishi faollashadi. Endilikda har gektar m aydonga 9—10 to n n a 
tuz daryo suvi bilan kelib turibdi, ularning asosiy qism i mavjud zovurlar 
tarm og'i bilan chetga chiqarilm oqda, lekin zovur mavjud bo'lm agan yoki 
ular samarasiz ishlayotgan joylarda tuzlar m un tazam yig'ilm oqda. Bu hoi 
xususan Q oraqalpog'iston dalalarida keng m iqyosda ko'rinm oqda.
K o'rinib turibdiki, agar O rol taqdiri tezda hal qilinm asa, kelajakda 
uning o 'rnida Orol ch o'li vujudga keladi. Buning u chu n kelajak avlod biz­
ning noshudligim izdan, tabiatni m uhofaza qilishdagi savodsizligimizdan, 
ekologik tarbiyam izning pastligidan nafratlanadi. Shu sababli, tabiatning 
bizga in’om etgan ajoyib obyekti Orolni eng kam ida hozirgi holatini saqlash 
uchun kurashish har bir sof vijdonli insonning m uqaddas burchidir. Bu­
ning uchun esa dengizga qo 'sh im ch a yiliga 40 km kub suv keltirish lozim. 
Hozirgi real imkoniyat Orol havzasi atrofida yig'ilgan (qaytarm a) suvlar- 
ni to 'p lab dengizga yo'llashdir. Agar bu vazifa am alga oshirilsa, yiliga 
q o 'sh im ch a 20 km kub suv O rol dengiziga kelib qo'shilishi m um kin, 
lekin bu bilan Orol dengizi suv sathining pasayishidan saqlab qolish m u m ­
kin em as. Orol dengizi suv sathini optim al balandlikda saqlash uchun 
daryo suvlaridan tejab foydalanishga erishish lozim . Buning uchun bir- 
inchidan, sug'orish shoxobchalaridan foydalanish koeffisientini oshirish
201

---

(kanallar tubini betonlash, har xil m ateriallar bilan qoplab, filtratsiya va 
sam arasiz bug'lanishni kamaytirish orqali), ikkinchidan, sug'orishning eng 
ilg‘o r usullarini (yom g'irlatib, tom chilatib, tam ovlar yordam ida sug‘orish) 
q o ‘llab, ekinlarning sug‘orish m eyorini pasaytirib suvni iqtisod qilish, 
u ch in ch id an , m avjud sug‘oriladigan m aydonlarda ilg'or agrotexnikani 
qo'llab, hosildorlikni oshirish hisobiga ekin m aydonlarini kengaytirm as- 
likka erishish kerak.