Hozirgi zamon tabiiy fanlar konsepsiyasi

O'zbekistonda sel y ig ‘iladigan inshootlar taqsim oti
№
Viloyatlar
Sel to ‘planadigan
inshootlar
Umum hajm mln. m.
1. 
Andijon
9
6 ,8
2.
Buxoro, N avoiy
13
x o
J.
Jizzax
24
88,0
4.
Qashqadaryo
47
146,0
5.
Nam angan
17
5,5
6.
Samarqand
93
104,7
7.
Surxondaryo
21
34,9
8.
Sirdaryo
7
13,4
9.
T oshkent
29
2 5 ,0
10.
Farg'ona
41
7,0
Jami:
301
4 3 4 ,3
191

---

H ozirgi kunda 2,5 ming km d an ortiq kanallar, kollektorlar qayta tik- 
lashga m uhtojdir.
Eroziyaga qarshi gidrotexnik tadbirlar hajmi
Iqlim o ‘zgarishi va suv resurslari. 
D unyoda aholining tez k o ‘paya bori- 
shi va iqtisodiy faoliyatining tez rivojlanishi chuchuk suv resurslariga bo'lgan 
tanglikni kuchaytirm oqda. C hunki uy va ferm er xo'jaliklari, sanoat ehti- 
yojlari u ch u n suvga bo'lgan talabning o 'sa borishi m ahalliy suv zahiralari 
im koniyatlaridan ancha ortiqdir. Sanoat chiqindilari va o 'g 'itlarid an inten- 
siv foydalanish ko'pincha suvda zararli kimyoviy m oddalam ing ko'payishiga 
olib keladi, bu n d an tashqari n o to 'g 'ri sug'orishlar tu proq ning sho'rlanishi 
va suvning bug'lanish darajasini kuchaytiradi, bu esa suv tanqisligini yana- 
da chuqurlashtiradi. Suv havzalarining aksariyati bir necha milliy chega- 
ralam i kesib o 'tadigan resurslarni boshqarish yana ham murakkablashib 
boraveradi.
Y og'inlam ing ba’zi rayonlarda ko'payib, boshqa rayonlarda kamayishi 
ehtim oldan xoli emas. Lekin yog'inlar ko'p bo'ladigan rayonlarda ham 
bug'lanishning nisbatan yuqori sur’atlari suv oqim ining kamayishiga olib 
kelishi m um kin, bundan tashqari, havoning isishi to g 'lar va boshqa sovuq 
rayonlarda qishki qorlarto'planishining kamayishiga olib keladi. Iqlim o'zgarishi 
yoqingarchilik kam yog'adigan rayonlarda chuchuk suv zahiralarini kamaytirib 
yuboradi. Yog'ingarchilik k o 'p bo'lgan sharoitda esa, toshqinlar bo'lib tura­
di, daryo va ko'llardagi suv sathi ko'tariladi. Y og'inlam ing 10 % kamayishi 
va haroratning 1—2 °C ortishi quruqroq havzalarda oqim ning 70 % ga kam a­
yishiga olib kelishi mumkin. Q irg'oq bo'yi zonalarda yer osti suvlari sathining 
pasayishi sh o 'r dengiz suvlarini ham chuchuk sizot suvlariga tortib oladi va 
ularni sho'rlantiradi.
S h o 'r suvning ajralib chiqib, ch uchuk suvli havzalarga o'tish i sizot su­
vlarini uy xo'jaligida va qishloq xo'jaligida ishlatishga yaroqsiz qiladi.
Y og'inlam ing kamayishi va bug'lanishining ortishi, qishloq xo'jalik yer- 
lari, o 'rm o n la r, botqoqliklar va boshqa ekotizim larga zarar keltiradi. Suv 
sathining pasayishi ayniqsa daryo va ko'l bo'ylarida joylashgan shaharlar- 
ning anchagina moslashuvini talab qiladi. Bunday moslashishi uchun zarur 
sarf-xarajatlar ko'pchilik kam bag'al m am lakatlarga og'irlik qilishi mumkin. 
Nil va M ekong kabi daryolarning u n um dor havzalarida va aholining tez 
o'sishi h am d a qurg'oqchilik bilan bog'liq m uam m olar keskinlashayotgan 
boshqa regionlarda m ojaro lary u z berishi ehtim oldan xoli em as. Toza chu ­
chuk suv salom atlik uchun alohida ahamiyatga ega bo'lganligi tufayli, ayrim 
rivojlanayotgan m am lakatlar sog'liqni saqlash standartlarining pasayishi 
va epidem iyalam ing kuchayishi m uam m osiga duch kelishlari m um kin. Ay­
niqsa Afrikaning Saxel kabi rayonlari bu sohada eng zaif joydir. Iqlim o'zgarishi
192

---

oqibatlarini yum shatish uchun suv resurslaridan foydalanish usullarini 
ta k o m illa s h tiris h lo zim . A g a r iq lim n in g o 'z g a ris h i c h in d a n h am
yog‘inlarning kamayishiga olib kelsa, unda halokatli vaziyatning vujudga 
kelish ehtim oli kattadir. U shbu m uam m oni hal qilish uch un mavjud suv 
havzalaridan va undagi suv zahiralaridan foydalanishni takom illashtirish 
kerak, chunonchi: yoz davrida qurg'oqchilikka qarshi kurashni yengillash- 
tirish m aqsadida b ah o r p ay tid a suv zahiralarini tashkil qilish uchun 
qo‘shim cha qurilm alar qurish, suv resurslari isrofgarchiligining oldini olish 
ham da suvga b o ‘lgan talablarni m e ’yorida ushlab turish m aqsadida siyosat 
yuritish yoki soliq solishni joriy qilish ham da jah o n suv resurslaridan foy­
dalanishni rejalashtirish m aqsadida suv havzalarining zaifligi va ularning 
tiklanish qobiliyatini tekshirib turish zarur.