Hozirgi o’zbek

Гапнинг ажратилган бўлаклари

Ўзига алоқадаор бўлган бўлакнинг маъносини изоҳлаб, таъкидлаб келадиган бўлак ажратилган бўлаклар дейилади. Улар ёзувда бошқа бўлаклардан вергул, тире, баъзан қавс билан ажратилади.
Гап бўлакларининг барчаси ажратилган ҳолда қўлланилади ва ўзига тегишли бўлган бўлакдан кейин келади. Ажратилган эга ўзидан олдинги эгани изоҳлайди. Орқада тика турган ёшгина йигит, Мамадали, ўзини одамларнинг орасига олди. (А.Қ.)
Мен-Рустам полвон уни кечиролмайман.
Ажратилган кесим ўзидан олдинги кесимни изоҳлайди. Мен уни биламан – кўнмайди.
Ажратилган тўлдирувчи ўзидан олдинги тўлдирувчини изоҳлайди. Бу хабар кўпларни, болаларни ҳам қувонтиради.
Ажратилган аниқловчи ўзидан олдинги аниқловчини изоҳлайди. Батрак эдинг, юпун, яланг оёқ. (О.) Мусобақа илғорларининг, футбол командаси аъзоларининг келишини ҳамма кутарди.
Ажратилган ҳол ўзидан олдинги ҳолни изоҳлайди. Пастда, дарё бўйида сизларни кутиб тураман.
Ажратилган бўлакларнинг таркиби кенг бўлса ёки ўз ичида вергул бўлса, бундай бўлаклар тире билан ажратилади. Энди одамлар-отлиқ, пиёда, ёш-қари, учрай бошлади. (О.)
Ажратилган бўлаклар гап охирида кенгайиб келса, ундан олдин тире қўйилади. Болалаларнинг ҳаммаси одобли-ёқимли, хушфеъл.

Гап бўлаклари ҳисобланмайдиган сўз ва бирикмалар

Гап таркибида қатнашиб, гапдаги бошқа бўлак билан муносабатга киришмайдиган, яъни грамматик жиҳатдан боғланмайдиган сўзлар гап бўлаклари ҳисобланмайдиган сўзлардир. Улар фақат маъно жиҳатидан матнга боғлиқ бўлади ва ёзувда вергул, тире ва қавс билан ажратилади. Булар ундалма, кириш сўз, киритма гаплардир.

Ундалма

Сўзловчининг нутқи қаратилган шахс ва предметни билдирадиган сўзлар ундалма дейилади. Ундалмалар бош келишикдаги от ёки отлашган сўзлар орқали ифодаланиб, фикрга тингловчининг диққатини қаратиш вазифасини бажаради.
Асосан шахс отлари, қариндошлик, ҳунар, касбни билдирувчи сўзлар ундалма бўлиб келади. Қани менга қара, Маржона. Шунингдек, ҳайвонлар, қушлар, жонсиз нарсаларни билдирувчи сўзлар ҳам ундалма бўлиб келади. Сен булбулсан, булбулларни маст қилақол, булбулим. (А.О.) Ундалмалар гапнинг турли ўринларида келиб, бошқа бўлаклардан вергул билан ажратилади.
Ундалма асосан II шахсга қаратилган бўлиб, ундалмали гапнинг кесими биринчи ва иккинчи шахсда бўлади. Дўстлар, вада бераман. Баҳор, кетма бизнинг боғлардан. (қўшиқ) Ундалмалар эгага ўхшайди, бироқ таркибида ундалма бўлган гапларда эга тушиб қолган бўлади.
Ундалмалар бир сўздан иборат бўлса, ёлғиз ундалма, бир неча сўздан иборат бўлиб, ўзига қарашли аниқловчи билан келса ёйиқ ундалма дейилади. Айланай меҳмон, кимдан хафа бўлиб турдингиз. (Ч.) Ундалмалар уюшиб келиши мумкин.