Hozirgi o’zbek

Метафора. Метафора-грекча «кўчириш» демакдир. Бирор предмет, белги, ҳаракат, ҳодисанинг номини нисбий ўхшашлиги асосида бошқасига кўчиши метафора дейилади. Метафора йўли билан маъно кўчишида предмет, нарса, ҳодиса учун умумий бўлган бир белги (ранги, шакли, кўриниши) мавжуд бўлиб, шу белгининг ташқи ўхшашлиги асосида маъно кўчади. Масалан, бурун сўзининг одамнинг бурни, кеманинг бурни, чойнакнинг бурни каби маъно кўчишларида ташқи ўхшашлик, юз қисмидан олдинга бўртиб чиқиб турганлик асос бўлган. Кўз сўзининг одамнинг кўзи, узукнинг кўзи, ёғочнинг кўзи каби маъно кўчишлари учун шаклий ўхшашлик асос бўлган.
Метафора йўли билан маъно кўчишида баъзан предметлар ўртасида ўхшашлик мавжуд бўлмайди. Масалан, аччиқ пиёз, аччиқ ҳақиқат; совуқ ҳаво, совуқ гап: қизил китоб, қизил гул: пишмаган овқат, пишмаган одам каби. Бу хилдаги маъно кўчиши мантиқиий мувофиқликка асосланган бўлади.
Метафора асосан инсон тана аъзоларини ифодаловчи: қўл, бет, бурун, кўз, оғиз, қулоқ, тиш, оёқ каби сўзлар, шунингдек, ҳайвон ёки парандаларнинг бирор аъзоси номи: дум, қанот, тумшуқ; ўсимликларнинг бирор қисми: илдиз, томир; кийим-кечак ва уларнинг бирор қисми номи: ёқа, этак, жияк; турли ҳаракат, белги номлари; чиқмоқ, олмоқ, чўкмоқ, саваламоқ, йиқилмоқ, тушмоқ; кўмакчилар: ост, уст, орқа, ўнг, чап, томон каби сўзлар орқали вужудга келади.
Метонимия. Метонимия-грекча «қайта номлаш», «алмаштирмоқ» демакдир.
Предмет ва ҳодисаларнинг ўзаро макон ва замонда боғлиқлиги асосида бирининг номини иккинчисига кўчиши метонимия дейилади. Маъно кўчишининг бу усулида предметлар ўртасида ташқи ва ички ўхшашлик бўлмайди. Бироқ предметлар орасида алоқадорлик, бир-бири билан боғлиқлик мавжуд бўлади. Масалан, бир пиёла ичдим гапида пиёла билан чой ўртасидаги боғлиқлик-чойни пиёлага қуйилиши асосида чой сўзи ўрнида пиёла сўзи қўлланилган. Маъно кўчишининг бу усулида нутқда битта сўз туширилади: Фузулийни олдим қўлимга (Фузулийнинг асарини), бир коса едим (бир коса овқат), зал оёққа турди (залдаги одамлар), Йигирма бешга кирди (йигирма беш ёшга) кабилар метонимия йўли билан маъно кўчишидир.
Метонимия асосида маъно кўчиши предметлар ўртасидаги қуйидаги боғлиқликлар асосида бўлади:

1. 
   Муаллиф ва унинг асари, асарлар ва унинг жанри ўртасидаги боғлиқликка: Навоийни ўқидим, «Ўтган кунлар» ни (романи) ўқидим.
   
2. 
   Ўрин-жой боғлиқлиги асосида: қишлоқ кўчиб кетган, хона жим-жит.
   
3. 
   Идиш ва унга алоқадор предметлар боғлиқлигига: бир қозон пиширмоқ (овқат), бир чойнак ичмоқ (чой), бир сатил келтирмоқ (сув), бир тандир ёпмоқ (нон).
   
4. 
   Ўрин-жой номи билан, ўрин-жой сўзи ўртасидаги боғлиқликка: «Баҳор»га бормоқ (кинотеатрга), «Ўзбекистон»да тунадим (меҳмонхона), Тошкентга кетмоқ (Тошкент шаҳрига) каби.
   
5. 
   Замон муносабатига кўра: Беш йилликни уч йилда бажармоқ (беш йиллик режаларни), етмишга кирмоқ (ёшга) каби.