|
Сўз ясалиши
Янги сўз ҳосил қилиш сўз ясалиши дейилади. Янги сўзлар тилнинг луғавий жиҳатдан бойишини таъминловчи асосий манбадир. Сўз ясалиши мустақил сўз туркумлари: от, сифат, феъл, равиш туркумлари учун хосдир. Сон, олмош ва ёрдамчи сўз туркумларидан сўз ясалмайди.
Сўз ясалишининг асосан қуйидаги усуллари мавжуд:
Морфологик усул
Синтактик усул
Сўз ясовчи қўшимчалар қўшилиши орқали сўз ясалиши морфологик усул билан ясалиш дейилади: ишчи, гулли, сувчи, чиройли, билимдон каби. Ўзбек тилида сўз ясовчилар асосан ўзакдан кейин қўшилади.
Икки ёки ундан ортиқ сўзларнинг ўзаро бирикишидан ташкил топган сўзлар синтактик усул билан ясалишдир. Синтактик усул билан қўшма, мураккаб ва жуфт сўзлар ясалади: гултожихўроз, музқаймоқ, жигар ранг, шу ер, яхши-ёмон.
Тоғнинг этаги.
Сўз туркумлари
Сўзларнинг маъно ва грамматик белгиларига кўра маълум гуруҳларга бўлиниши сўз туркумлари дейилади.
Сўзларни туркумларга ажратишда маъно хусусияти, морфологик ва синтактик белгиларига асосланилади. Сўзнинг маъно ифодалаш хусусияти сўз туркумларини ажратишдаги асосий белги ҳисобланади. Луғавий маъно ифодаловчи ҳар бир сўз туркуми ўз маъносига кўра сўроққа эга бўлади. Масалан, предмет, нарса, ҳодисанинг номини билдирадиган сўз ўз маъносига мос ҳолда ким, нима сўроқларини олади.
Сўз туркумларига хос морфологик белги-шу туркумга хос қўшимчаларнинг мавжудлиги билан белгиланади. Чунончи, от туркуми кўплик эгалик ва келишик қўшимчаларининг мавжудлиги билан характерланади.
Синтактик белги эса сўзларнинг гапда бирор гап бўлаги бўла олиши ёки гап бўлаги вазифасини бажармаслиги билан белгиланади.
Ўзбек тилида сўз туркумлари 12 та. Шу уч белгига кўра улар қуйидаги гуруҳларга бўлинади:
Мустақил сўз туркумлари: от, сифат, сон, олмош, феъл, равиш.
Ёрдамчи сўз туркумлари: кўмакчи, боғловчи, юклама.
Алоҳида сўз туркумлари: модал сўз, ундов, тақлид сўз.
Сўз туркумларининг барчаси грамматик шаклга эга. Бироқ луғавий, грмматтик маъноси ва вазифасига кўра сўз туркумлари турличадир.
Сўз тукумлари маъно англатиш хусусиятларига кўра:
Номловчи сўзлар: от, сифат, сон, феъл, равиш.
Ифодаловчи сўзлар: модал сўз, юклама, ундов ва тақлид сўзлар.
Кўрсатувчи сўзлар: олмош, боғловчи, кўмакчи.
Морфологик жиҳатдан ўзгаришига кўра:
Морфологик жиҳатдан ўзгарадиган сўзлар: от, сифат, сон, олмош, феъл.
Морфологик жиҳатдан ўзгармайдиган сўзлар: равиш, боғловчи, кўмакчи, юклама, модал сўз, ундов, тақлид сўз.
Гапда синтактик вазифа бажаришига кўра:
Синтактик вазифа бажарадиган сўзлар: от, сифат, сон, олмош, феъл, равиш, тақлид сўз.
Синтактик вазифа бажармайдиган сўзлар: кўмакчи, боғловчи, юклама, ундов сўз.
Модал, ундов ва тақлид сўзлар сўз-гап бўлиб келади. Масалан, Эртага дарсга келасанми? Албатта. Китобни олиб келдингми? . ...Э («унутибман, олиб келмабман») каби.
Сўзларни туркумларга ажратиш тилдаги барча сўзлар учун бир хилда юз бермайди. Кўпгина сўзлар маъно ва бошқа хусусиятлари билан муайян сўз туркумига хос бўлса-да, айрим сўзларнинг бошқа сўз туркуми ўрнида қўлланилиши маъносини йўқотиб ёрдамчи сўзга айланиши ёки бошқа туркумга кўчиши ҳолатлари ҳам кузатилади. Масалан, китоб столнинг устида гапида устида-мустақил сўз туркуми, У ўз устида ишлади гапида эса ёрдамчи сўз туркуми. Шунингдек, Китобни берди (берди-мустақил маъноли) Ўқиб берди (берди-маъносини йўқотган), Яхши ейди ошини (Мақол) гапида эса яхши сифати от ўрнида қўлланган.
Ўзбек тилида сўз туркумларининг бир-бири ўрнида қўлланилиш фаол ҳодиса ҳисобланади.
Сўз қайси туркумдаги сўз ўрнида қўлланилса унинг сўроғини олади, ўша сўз бажарган вазифани бажаради.
Сифатлар от ўрнида қўлланади. Бу ҳодиса сифатларнинг отлашуви дейилади. Мард майдонда билинар (Мақол). Яхшини яхши дейдилар (Мақол).
Отлар сифат ўрнида қўлланади: олтин узук, бахмал қирлар, алвон далалар, темир сандиқ, пўлат пичоқ каби.
Сон от ўрнида қўлланади: Навкарлардан бири олдинда, иккинчиси ёнма-ён от чоптириб борарди (О.Ё).
Сифатдошлар отлашади: Ўқиган ўқдан ўзар (Мақол).
Равиш от ўрнида қўлланади. Кўпимиз бу ишни бажарамиз. Кўпдан қуён қутилмас (Мақол).
Бир сўз туркумидаги сўз бошқа сўз туркуми ўрнида қўлланилганда, у батамом шу туркумга ўтиб кетмайди. Бошқа матнда у ўзи мансуб туркумга хослигича қолаверади.
Сўзларнинг бошқа туркумга кўчишида эса бошқа ҳолатни, яъни муайян шаклда у туркумга ҳам бу туркумга ҳам хосликни кузатиш мумкин. Масалан, кўк (осмон-от), кўк (ранг-сифат), қир (қир-адир-от), қир (қирмоқ-феъл), териш (жараён-от), териш (ҳаракат номи-феъл), олд, орқа, ўрта (ўрин оти ва от кўмакчи).
От
Предмет нарса воқеа ва ҳодиса, шахс ва жой номларини билдирадиган сўзлар от дейилади. Отлар бирлик ва кўпликни ифодалайди, эгалик ва келишик қўшимчалари билан қўлланади. Ким, нима, қаер сўроқларига жавоб бўлади: Рустам, китоб, Тошкент каби.
Отлардаги сон, эгалик ва келишик шакллари шу туркумнинг муҳим морфологик белгисидир.
Отлар барча гап бўлаги вазифаларида келади. Бироқ отнинг гап бўлаги сифатидаги асосий вазифаси эга, тўлдирувчи ва қаратқичли аниқловчи бўлиб келишдир.
Эга: Болалар дарсга келишди.
Тўлдирувчи: Улар топшириқни бажарди.
қаратқичли аниқловчи: Бугун мактабнинг боғида ишладик.
Сифатловчи аниқловчи: Пўлат пичоқ қинсиз қолмас (Мақол).
Кесим: Сув-зар, сувчи-заргар
Ҳол: Укам мактабда ўқийди.
Do'stlaringiz bilan baham: |
