Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги низомий номидаги тошкент давлат педагогика

 
 
SHAXSDA XARAKTER VA MULOQOT MUAMMOLARINING 
PSIXOLOGIK FENOMENLARI 
 
D.A.Maxmudova TDPU dotsenti,  
A Siddikova  TDPU talabasi  
O‗zbekiston Respublikasi mustaqillikni qo‗lga kiritgandan so‗ng inson shaxsiga 
bo‗lgan munosabat keskin o‗zgardi. Ijtimoiy iqtisodiy jihatdan rivojlangan har 
qanday davlatning salohiyati avvalom bor shu davlatning har tomonlama rivojlangan, 
taraqqiyotning bugungi va ertangi kuni talablariga o‗zining intellektual, axloqiy va 
ijtimoiy psixologik jihatlari bilan javob bera oladigan fuqarolari, ishlab chiqarish va 
boshqaruv tizimlarida faoliyat ko‗rsatadigan kadrlariga bevosita bog‗liqdir. 
Hozirgi kunda jamiyatning barcha jabhalarida – iqtisodiyot, ishlab chiqarish, 
ta‘lim-tarbiya sohalarida faol o‗zgarishlar ro‗y berayotgan, mehnat bozori va ta‘lim 
xizmatlari shakllanayotgan davrda jamoalarning faoliyatini ijtimoiy psixologik 
jihatdan psixologiya fanining va amaliyotining ma‘lumotlari asosida ta‘minlash 
dolzarb ahamiyat kasb etadi, chunki hozirgi kunda jamiyat o‗quv, mehnat 
jamoalarida, oilada ma‘naviy – axloqiy qadriyatlar asosida sog‗lom muhitni yaratish 
respublikamizning barcha ta‘lim muassasalarida tahsil olayotgan yoshlarda 
insonlarga xos bo‘lgan ijtimoiy tenglik, o‘zaro xurmat, diniy bag‘rikenglik hislatlarini 
shakllantirishda muhim ahamiyat kasb etadi. 
Jamiyatning barcha sohalarida tub o‗zgarishlar amalga oshirilayotgan hozirgi 
sharoitlarda jamoada sog‗lom muhit yaratish san‘atini egallagan odamlarga kuchli 
ehtiyoj seziladi. Bunday jamoa hamjihatligiga bo‗lgan malaka va ko‗nikmalar aynan 
shaxslararo munosabatlar jarayonida shakllantiriladi. 
Jamoalardagi psixologik muhitni tahlil etish shunchaki muhim emas, axloqiy 
tarbiyaning maqsadi shaxsni uyg‗un rivojlantirish bo‗lib, u ko‗p jihatdan shaxs o‗z 
taraqqiyoti jarayonida qaysi jamoalarga qo‗shilishi bilan belgilanadi. Ma‘lumki, 
jamoa ijobiy, sog‗lom psixologik muhitga ega bo‗lgandagina shaxsni 

---

116 
shakllantirishning qudratli vositasi bo‗lib xizmat qilishi mumkin. Jamoadagi 
psixologik muhit esa ko‗p jihatdan jamoa a‘zolari o‗rtasida o‗rnatilgan shaxslararo 
munosabatlar xarakteri bilan belgilanadi.
Shaxs xarakteri va munosabatlar psixologik muhit, muloqot jarayonida vujudga 
keladi va namoyon bo‗ladi. Unda guruh ehtiyojlari ro‗yobga chiqariladi, shaxslar va 
guruhlar o‗rtasidagi ziddiyatlar vujudga keladi hamda hal etiladi. Bu jarayonda 
odamlar o‗rtasidagi hamkorlikning yashirin mazmuni, ―musobaqalashish yoki yopiq 
raqobat‖, o‗rtoqlarcha uyushqoqlik yoki barchaning bir-biriga kafilligi, qo‗pol tayziq 
o‗tkazish yoki ongli intizom asosida namoyon bo‗ladi. 
O‗tkazilgan tadqiqotlarning ko‗rsatishicha, guruhdagi o‗zaro munosabatlar bilan 
shaxs xususiyatlari o‗rtasida ko‗p qirrali aloqalar mavjud bo‗ladi. Jamoada tarkib 
topgan o‗zaro munosabatlar jamoa a‘zolarining qadriyatlari, axloq normalari va 
manfaatlari bilan belgilanadigan alohida emotsional psixologik ko‗rinishga ega 
bo‗ladi. Jamoaning shaxsga ta‘siri singari har bir shaxs faolligi darajasi, shaxs ushbu 
jamoada hissiy zo‗riqishni qanchalik boshdan kechirishi bilan belgilanadi. 
Demak, har bir shaxs kamolotining va butun jamoaning yuksak ishchanlik 
qobiliyatini rag‗batlantiruvchi psixologik muhitni tashkil etishni guruh a‘zolari 
o‗rtasidagi o‗zaro munosabatlarni va unda hukmron bo‗lgan qadriyatlarni tartibga 
solishdan boshlash kerak. 
Psixologiyada jamoadagi o‗zaro munosabatlarning rasmiy va norasmiy 
tuzilishlari ajratib ko‗rsatiladi. Bu еrda har ikki tuzilma shaxs jamoada egallashi 
mumkin bo‗lgan nuqtai nazardangina qarab chiqiladi. Munosabatlarning rasmiy 
tuzilmasi - bu tashqaridan, jamiyat tomonidan berilgan va ushbu jamoa faoliyat 
ko‗rsatishi uchun zarur bo‗lgan yo‘nalishlar tizimidir. Yo‘nalishlardan har biri 
muayyan yo‗l -yo‗riqlar bilan beriladi. Shu sababli bu yo‘nalishlarni egallash 
shaxsdan o‗z huquq va majburiyatlari haqida muayyan tasavvurga ega bo‗lishni talab 
etadi. Muayyan shaxs yoki jamoadagi muloqot kishilar psixik kayfiyati xarakterida 
namoyon bo‗ladi, ijtimoiy ongning beqaror, o‗zgaruvchan tomoni hisoblanadi. Shaxs 
muloqoti va xarakteri jamoaning ijtimoiy-psixologik muhitida aks etadi va o‗zining 
nisbatan barqarorligi bilan xarakterlanadi. Bu esa muayyan vaqt oralig‗ida uning 
holatini belgilash imkonini beradi. Jamoadagi shaxslararo munosabatlar ta‘sirida 
yuzaga keluvchi ijtimoiy-psixologik muhit jamoalar, jamoa a‘zolari, alohida 
shaxslarning faoliyat jarayoniga qo‗shilishi bilan belgilanuvchi kuchli omil 
hisoblanadi. Emotsional, ma‘naviy darajada jamoaning iqlimida shaxsiy hamda ish 
yuzasidan bo‗ladigan o‗zaro munosabatlar aks etib, u hamkorlikdagi faoliyat bilan 
shug‗ullanuvchi kishilarning qiziqishlari, axloqiy ildizlari hamda qadriyatlari 
yo‗nalishi bilan belgilanadi. 
Shunday qilib, ijobiy shaxslararo munosabatlar jamoa har bir a‘zosiga ijobiy 
ta‘sir ko‗rsatib qolmay, shu bilan birga shaxsdagi e‘tiqod, asl insoniy fazilatlarni 
shakllanishidagi muhim omili hamdir.