Ўзбекистон республикаси Олий ва ўрта махсус таълим

Бадиий асар матни устида ишлаш 
 
Бошланғич синфларда тўғри, тез, онгли ва ифодали ўқишга ўргатиш вазифаси ўқувчиларда 
асарни таҳлил қилиш кўникмасини шакллантириш билан бирга амалга оширилади. Ўқиш 
малакаларини шакллантириш билан матн устида ишлашнинг ўзаро боғлиқлиги асарни таҳлил 
қилишга қандай ёндашишни белгилаб беради. 
Бадиий асар устида ишлашнинг 2-босқичи асар таҳлилидир. Асарни таҳлил қилишнинг 
асосий йўналиши матннинг аниқ мазмуни (воқеалар ва унинг ривожланиши)ни, композистиясини, 
иштирок этувчи шахсларнинг ахлоқи ва характерли хусусиятларини, асарнинг ғоясини аниқлаш 
ҳисобланади. 
Асарни таҳлил қилишнинг методик шартларидан бири асар мазмунини унинг тасвирий-
ифодали воситалари билан боғлиқ ҳолда қарашдир. Яна бир асосий қоида асар устида ишлаш 
жараёнида таълим-тарбиявий вазифаларни умумий равишда амалга ошириш ҳисобланади. Бу 

---

қоидалар асар устида ишлашнинг асосий йўналишини белгилайди, шунингдек, матнни таҳлил 
қилиш жараёнида ўқувчилар бажарадиган топшириқларни ва муҳокама қилиш учун уларга 
бериладиган саволларнинг характерини аниқлаб олишга ёрдам беради 
Асар таҳлили жараёнида матн устида ишлашнинг қуйидаги турларидан фойдаланилади: 
Танлаб ўқиш. Бунда ўқувчи матннинг берилган вазифага мос қисмини ўқийди. Вазифа 
асарнинг мазмунини ойдинлаштириш, сабаб - натижа боғланишини белгилаш, бадиий 
хусусиятини очиш, ўқилган матнга ўз шахсий муносабатини ифодалашдан иборат бўлиши 
мумкин. Масалан, 4 - синфда “Олтин куз” матнидан “Табиатдаги ўзгаришлар берилган қисмларни 
топиб ўқинг”, “Бақа ва тақа” эртагидаги “Тақачининг насиҳати берилган жойни топиш ўқинг” 
каби. 
Танлаб ўқиш матн устида ишлашнинг энг самарали усулидир. Танлаб ўқишдан матн устида 
ишлашнинг барча босқичларида турли хил қийинчиликда, мураккабликда фойдаланилади. У 
ўқувчиларда яхши ўқиш сифатларини ўстириш билан бирга уларнинг ижодий тасаввури, нутқи ва 
зеҳнини ўстиришга ёрдам беради. 
Энг оддий танлаб ўқиш асар мазмунини юзасидан бўлади. Масалан, 4- синфда 
”Тошкентнома” (М.Шайхзода) асари юзасидан танлаб ўқиш учун қуйидаги топшириқлар 
берилади: 
-Шеърдан ўзбек халқининг меҳмондўстлиги тасвирланган ўринни топиб ўқинг. 
- Ёз фаслининг зўрлиги тасвирланган ўринни топиб ўқинг. 
”Деҳқонбобо ва ўн уч болакай қиссаси” (А.Орипов) асари матни юзасидан қуйидаги 
топшириқ берилади: 
- Матндан Деҳқонбобонинг Ватан ҳақидаги гапларини топиб ўқинг. 
Танлаб ўқишнинг Яна ҳам мураккаброқ турлари матндан сабаб-натижа муносабати билан 
боғланган фактларни таққослашни, умумлаштиришни талаб қиладиган ўринларини топиб ўқиш 
ҳисобланади. Масалан, ”Харита” ҳикояси (Нормурод Норқобилов юзасидан топшириқлар: 
- Синф раҳбари Расулни нима учун Самадга бириктириб қўйди? Шу ўринни топиб ўқинг. 
-Самаднинг Расулдан аразлаш сабаби ифодаланган ўринни топиб ўқинг. 
Бунда ўқувчи бирор қатнашуввчи шахс ўзини қандай тутишини, нима учун у шундай 
тутишини тасдиқлаш учун матндан материал танлаб ўқийди. 
Танлаб ўқиш онгли ва ифодали ўқиш малакасини шакллантиришни матн устида ишлаш 
кўникмасини шакллантириш билан бирга қўшиб олиб боришга, болаларнинг ижодий тасаввурини, 
нутқи ва зеҳнини ўстиришга имкон беради, шунинг учун ундан ўқиш дарсларида кенг 
фойдаланилади. Танлаб ўқиш матн режасини тузишда ( матн қисмига унинг мазмунини 
ифодалайдиган гапни, яъни режа қисмини топишда) қаҳрамонга тавсиф бериш (* матндан 
қаҳрамоннинг муайян бир хусусиятини , ҳаракатини тавсифловчи материаллар танлоаш) да , асар 
ғоясини аниқлаш ( ғояни англатган ўринни топиб ўқиш) да татбиқ этилади.