Zamon, makon va boshqa narsalar haqida. Ayzek Azimov



Download 2,13 Mb.
Pdf ko'rish
bet7/39
Sana24.07.2021
Hajmi2,13 Mb.
#127013
1   2   3   4   5   6   7   8   9   10   ...   39
Bog'liq
Ayzek Azimov. Zamon, makon va boshqa narsalar haqida

Mimas va Enselad nomini berdi.  
Gershel  Uranni  kashf  qilganidan  keyin,  astronomlar  xuddi  och  bo‘rilar  galasidek, 
teleskoplarga tashlanib, osmonni kuzata boshlashdi. Ularning hammasi biror yangi sayyorani 
kashf etib mashhur bo‘lib ketish va nomini tarixda qoldirish ilinjida edilar. Ularning qidiruv 
maydoni ham ancha ulkan sarhadni – Mars va Yupiter sayyoralari oralig‘ini o‘z ichiga olgan 
edi. Keyingi avlod astronomlari orasida birinchi bo‘lib, italyan astronomi Juzeppe Piatssining 
omadi chopdi. U 1801-yilning 1-yanvar tunida Palermodagi rasadxonadan turib yangi osmon 
jismni kashf etdi.  
Garchi  Piatssi  o‘zi  ruhoniy  bo‘lgan  bo‘lsa-da,  biroq,  osmon  jismlariga  mifologik 
qahramonlar nomini berish an’anasini buzmadi va o‘zi kashf qilgan osmon jismiga Ceres deb 
nom berdi. Biz Serera nomi bilan yaxshi taniydigan ushbu mitti sayyoraning nomi, Piatssining 
vatani va hozirda Italiyaga qarashli Sitsiliya orolining homiysi sanalgan ma’budaning ismidir. 
Afsonalarga  ko‘ra,  Serera  Yupiterning  singlisi  bo‘lib,  qadimgi  Rim  aholisi  uni  hosildorlik 
ma’budasi  sifatida  ulug‘lagan.  Shu  tarzda,  Quyosh  tizimida  nomi  ayol  ismi  bilan  bog‘liq 
bo‘lgan ikkinchi sayyora paydo bo‘ldi (yodingizda bo‘lsa, birinchisi Venera edi). Serera juda 
kichik sayyora bo‘lib chiqdi. Uning diametri taxminan 900 km ni tashkil qiladi xolos. Lekin 
tez orada shu narsa ma’lum bo‘ldiki, Mars va Yupiter oralig‘ida bunday kichik sayyoralar juda-


35 
 
juda ko‘p ekan. Keyingi yuz yillik davomida ushbu fazo sarhadlaridan yana shunday o‘nlab 
mitti osmon jismlari kashf etildi va ularning hammasiga ayol qahramonlar ismlari berildi.  
Xususan,  Serera  kashf  qilingandan  keyingi  olti  yil  ichida  yana  uchta  shunday  mitti 
osmon jismi kashf qilingan bo‘lib, ularning ikkitasiga Sereraning (demak Yupiterning ham) 
singillarining nomlari, ya'ni, YunonaPallada va Vesta nomlari berilgan. Yunona shuningdek 
Yupiterning xotini ham bo‘lgan. Uchinchi mitti sayyoraga esa Pallada nomi berilgan. Pallada 
Zevsning qizi Afinaning yana bir ismi bo‘lib, ya'ni u Sereraning jiyani bo‘lgan. O‘sha o‘n yillik 
ichida  kashf  etilgan  ikkita  kimyoviy  elementlarga  mazkur  mitti  sayyoralarning  nomlaridan 
kelib chiqib, mos ravishda seriy (Ce) va palladiy (Pa) nomlari berilgan.  
1843-yilga kelib astronomlar Uran sayyorasining harakatidagi anomaliyalarni payqab 
qolishdi va unga hozircha noma’lum bo‘lgan  yana bir katta sayyoraning tortish kuchi ta’sir 
qilayotganini  fahmlashdi.  Farang  astronomi  Urban  Leverye  va  ingliz  astronomi  Jon  Kuch 
Adamslar  o‘sha  noma’lum  sayyoraning  orbitasini  hisoblab  chiqishdi  va  mazkur  sayyorani 
osmonning  qaysi  qismidan  qidirish  kerakligini  ham  aytib  berishdi.  Vanihoyat,  1846  yil  23-
sentyabr  sanasida  olmon  astronomi  Iogann  Galle  o‘zining  Berlindagi  rasadxonasidan  turib, 
qidirilayotgan yangi sayyorani Leverye taxmin qilgan joydan atiga 1° farq bilan aniq ko‘rindi. 
Bu safar, Quyosh tizimidagi navbatdagi sayyora teleskop bilan emas, balki, matematik hisob-
kitoblar orqali, «qalam uchida» kashf etilgandi.  
Endilikda,  yangi  kashf  etilgan,  tartib  bo‘yicha  8-sayyoraga  nom  qo‘yish  masalasi 
o‘rtaga chiqdi. Biroq, Iogann Bode taklif qilgan konsepsiya, ya'ni, sayyoralarning «samoviy 
oila» tashkil qilishi kerakligi haqidagi fikr bu o‘rinda ish bermasdi. Chunki, Yupiterning otasi 
Saturn, Saturnning otasi esa Uran bo‘lgani bilan, afsonalarda Uranning otasi mavjud emasdi 
va shu sababli, uning orbitasi tashqarisidagi sayyoraga bu mantiq asosida nom berishning iloji 
yo‘q edi (yunon va Rim afsonalarida Uran o‘zi paydo bo‘lgan deb ishonishgan). Bu safar ham 
yangi  sayyorani  uning  kashfiyotchisi  nomi  bilan  atash  taklifi  uzoqqa  bormadi.  Astronomlar 
uzoq  muhokamalardan  so‘ng,  mazkur  sayyorani  Neptun  deb  atashga  qaror  qilishdi. 
Afsonalarga  ko‘ra,  Neptun  –  yunonlarning  Poseydon  ma’budining  rimliklar  talqinidagi 
«hamkasbi», ya'ni, dengiz ma’budi sanaladi. Ushbu sayyorani Iogann Gallening o‘zi «Yanus» 
deb atamoqchi bo‘lgan. Angliyada esa, dastlabki paytlarda u «Okean» deb ham nomlangan. 
Lekin, vaqt o‘tishi bilan bu nomlar asta-sekin unutildi va Neptun nomi mustahkam o‘rnashib 
qoldi. 1940 yilda kimyo fanida ham yangi bir element ochilgan edi. Kimyogarlar o‘zlari kashf 
qilgan yangi elementni Neptun sayyorasi sharafiga neptuniy (Np) deb nomlashgan.  
Shuni ham qayd etib o‘tish kerakki, 1877-yilda, o‘limi oldidan Urban Leverye o‘zining 
yana bir sayyorani kashf etganiga ishonch bilan olamdan o‘tgan. Sababi  u Uranning orbital 
anomaliyalari asosida Neptunni kashf etganidan shu darajada ilhomlanib ketgan ediki, natijada 
u Merkuriyning ham orbital anomaliyalariga yana bir noma’lum sayyora sabab bo‘lsa kerak 
deb o‘ylagan. Uning taxminicha, Merkuriy va Quyosh orasida yana bir sayyora bo‘lib, u juda 
kichik bo‘lgani uchun avval odamlarga ko‘rinmagan. Lekin uning tortish kuchi Merkuriyning 
orbitasida og‘ishlarga sabab bo‘lmoqda edi. Leverye Merkuriy orbitasi anomaliyalari asosida 
o‘sha, noma’lum sayyoraning orbitasini hisoblab chiqdi (unga ko‘ra, o‘sha sayyora Quyosh 
atrofini 19 Yer sutkasida aylanib chiqadi) va unga avvaldan nom ham o‘ylab qo‘ydi. Olimning 
fikricha, noma’lum sayyora kashf etilgach, qadimgi yunonlarning temirchilik ma’budi Vulqon 
nomini olish kerak edi. Biroq, bu sayyorani hech kim topa olmadi. Chunki u aslida ham yo‘q. 
Merkuriyning anomaliyalari esa, aslida nisbiylik nazariyasi orqali tushuntiriladigan, zamon va 


36 
 
makon  egrilanishiga  oid  fizik  hodisa  bo‘lib,  bu  g‘alati  og‘ishlar  haqida  1916-yilda  Albert 
Eynshteyn to‘liq ilmiy tushuntirish bergan.  
Neptun  kashf  etilgach,  ingliz  astronomi  Uilyam  Lassel  mazkur  sayyorani  sinchiklab 
kuzata boshladi. Tez orada Lassel Neptunning eng katta tabiiy yo‘ldoshini kashf qildi va unga 

Download 2,13 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   2   3   4   5   6   7   8   9   10   ...   39




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish