Zamon, makon va boshqa narsalar haqida. Ayzek Azimov

Venera bo‘lgan. Ko‘rib turganingizdek, aynan ushbu nom, hozirgacha saqlanib qolgan.  
Shunday qilib, ma’lum bo‘lmoqdaki, osmon jismlariga turli afsonaviy ma’budlarning 
nomini berish an’anasi dastavval qadimgi Bobilliklarda paydo bo‘lgan ekan. Ulardan esa avval 
yunonlar, keyin rimliklar bu an’anani o‘zlashtirib, rivojlantirishgan bo‘lib chiqmoqda.  
O‘rni  kelganda  aytish  joizki,  Venera  atamasi  avvaliga  qadimgi  rimliklar  uchun, 
qolaversa, zamonaviy xalqlar uchun ham biroz o‘ng‘aysizliklar keltirib chiqargan. Xususan, 

---

30 
 
qadimgi  rimliklar  tilida  mavjud  bo‘lgan  «venerable»  so‘zi  keksalarga  nisbatan  hurmatni 
anglatardi.  Sevgi-muhabbat  ma’budasi  orqali  esa,  Venera  so‘zi  ishqiy  munosabatlarga  ham 
taalluqli so‘zga aylanib qolgan (ya'ni, ular qomati raso, jinsiy yetilgan qizlarni ham «venerik» 
deb  sifatlashgan).  Shu  tariqa  rimliklarda  yosh  qiz  va  ayollarga  ishqiy  mazmundagi  gaplarni 
aytishda ham, keksalarga e’zoz-hurmat ma’nosidagi gaplarni aytishda ham chalkashliklar kelib 
chiqqan. Umuman olgan Venera bilan bog‘liq bunday noqulay chalkashliklar hozirgi zamon 
atamashunosligida  ham  bor.  Ayniqsa  bi  yevropa  tillarida  so‘zlashuvchilarga  juda  yaxshi 
ma’lum.  Masalan,  astronomlar  yevropa  tillarida  Venera  atmosferasi  haqida  gapirilganda 
venerian atmosfera deb gapirishga majbur bo‘lishadi. Aslida lotin tilining merosxo‘ri bo‘lgan 
tillarda  venerik  atmosfera  deb  yuritilish  imloviy  va  uslubiy  jihatdan  to‘g‘ri  bo‘ladi.  Biroq, 
jinsiy yo‘l bilan yuqadigan va ko‘pchilikda salbiy taassurot uyg‘otadigan tanosil kasalliklari 
turkimi  ham  tibbiyotda  venerik  kasalliklar  deyiladi.  Shu  sababli,  astronomlar  ushbu  salbiy 
taassurotdan  holi  bo‘lish  uchun,  imloviy  noto‘g‘ri  bo‘lsa-da,  venerian  so‘zini  ishlatishga 
majbur bo‘lishadi.  
Ko‘pincha, ilmiy atama va jumlalarda lotincha so‘zlardan tashqari, asosan yunoncha 
so‘zlar ham asosiy poydevor bo‘lib xizmat qiladi. Xo‘sh, modomiki, Veneraning lotincha so‘z 
ekanligi  bunday  noqulayliklar  paydo  qilsa,  unda  uning  yunonchasidan  foydalanilsa 
bo‘lmaydimi? Taassufki, bu o‘rinda astronomlarga Venera sayyorasining yunoncha nomi ham 
aytarli yordam berolmaydi. Qaytanga, Veneraning yunoncha nomi – Afroditadan kelib chiqib 
so‘z  tuzilsa,  undan  ham  battar  kulgiga  qolish  mumkin.  Chunki,  Afroditadan  yasalgan  sifat 
Aphrodisiakos bo‘ladi. Endi tasavvur qiling, Venera atmosferasi haqida gapirmoqchi bo‘lgan 
astronom  «afrodiziak  atmosfera»  desa,  uni  eshitayotganlar  nima  deb  o‘ylaydi?  Albatta 
tushungan tushunadi, lekin tushunmaganlar, koinot haqida jon koyitib  gapirayotgan bechora 
astronomni shahvatparast  buzuqi odam  deb o‘ylashi  ham  ehtimoli  katta. Chunki,  afrodiziak 
atamasi  ham  odamlar  orasida  allaqachon  jinsiy-shahvoniy  taassurotlar  bilan  uyg‘unlashib 
qolgan  bo‘lib,  u  qarama-qarshi  jins  vakilida  jinsiy  moyillikni  uyg‘otish  va  shahvatni 
kuchaytirish mazmunini anglatadi.  
Biroq, bu noqulayliklardan xalos bo‘lish uchun baribir nimadir qilish kerak. Biz Venera 
atmosferasini  ancha  yillardan  buyon  (Lomonosov  davridan  beri)  tadqiq  qilmoqdamiz  va 
astronomlarga  o‘z  tadqiqotlari  haqida  gapirayotganda  uyalmaydigan  va  atrofdagilarda  ham 
noo‘rin  tasavvur  paydo  qilmaydigan  biror  tayinli  jumla  baribir  kerak  bo‘ladi.  Topqirlikda 
boshqalardan  aslo  qolishmaydigan  astronomlar  oxiri  bu  muammoga  ham  yechim  topishdi! 
Ma’lum bo‘lishicha, qadimda yunonlar ichida Afrodita ma’budasiga eng ko‘p sig‘ingan xalq 
mamlakat  janubidagi  Kitera  orolida  istiqomat  qilgan  ekan.  Kiteraliklar  uchun  Afrodita  eng 
asosiy ma’buda bo‘lgan. Shu sababli, qadimgi yunonlar Afroditani ko‘pincha Kitera ma’budasi 
ham  deb  atashgan  ekan.  Astronomlar  esa,  endilikda  Veneraga  taalluqli  biror  narsa  haqida 
gapirishganda, masalan Venera atmosferasi deyishganda, uning o‘rniga kiterian atmosfera deb 
yuritishmoqda. Qoyil qolsa arziydi.  
Endi  boshqa  sayyoralarga  ham  o‘tsak.  Yaxshiki,  qadimdan  ma’lum  bo‘lgan  boshqa 
to‘rt sayyoraning nomlari borasida bunday chalkashliklar va noqulayliklar mavjud emas. 
Sayyoralar  ichida  yorqinligi  jihatdan  Veneradan  keyin,  ikkinchi  o‘rinda  turadigan 
sayyora haqiqatan ham shohona sayyora nomiga loyiqdir. Albatta, Venera eng yorqin va eng 
chiroyli porlaydigan obyekt sifatida shoirlarni ko‘proq ilhomlantirgandir. Biroq, u Quyoshga 
yaqin bo‘lgani uchun tun mobaynida deyarli ko‘rinmaydi. Yorqinligi jihatdan ikkinchi bo‘lgan 

---

31 
 
sayyora  –  Yupiter  esa  butun  tun  mobaynida  yarqirab  jilvalanadi  va  unga  qadimgi  xalqlar 
o‘zlarining eng katta ma’budlarining nomini berishgan. Chunonchi, Bobilliklar uni  Marduk 
deb atashgan. Yunonlarda esa u Zevs deb nomlangan. Rimliklar bo‘lsa Yupiter deb yuritishgan. 
Ularning har biri o‘z tamaddunining eng asosiy ma’budining nomi bo‘lgan. Sezganingizdek, 
bu sayyora nomi uchun ham Rimliklar ishlatgan atama saqlanib qolgan.  
Bobilliklar osmondagi qizil rang bilan jilvalangan sayyorani ko‘rib, uni jang-jadallarda 
oqqan  qon  rangiga  qiyoslashgan  va  shundan  kelib  chiqib,  mazkur  sayyorani  jangu-jadal 
ma’budi  nomi  bilan  Nergal  deb  nomlashgan.  Yunonlar  ham  bosh  qotirib  o‘tirmasdan, 
Bobilliklarning  mantig‘ini  shunday  o‘zlashtira  qolishgan  va  ular  ham  ushbu  sayyorani 
o‘zlarining urush ma’budlari nomi bilan atashgan. Yunonlarda urush ma’budining ismi Ares 
bo‘lgan. Rimliklarning urush ma’budi esa Mars deb nomlangan bo‘lib, ushbu nom hozirgacha 
saqlanib, mustahkam o‘rnashib qolgan. Biroq, Mars sirtini o‘rganuvchi fan «marsografiya» deb 
emas,  balki,  «areografiya»  deb  yuritiladi  va  bu  o‘rinda  yunoncha  atama  ildamlik  qilgani 
ko‘rinib turibdi.  
Quyoshga eng  yaqin  joylashgan  yana bir sayyora ham  xuddi  Venera kabi  faqat  tong 
otishidan oldinroq va kun botgan paytda qisqa vaqtga ko‘rinardi xolos.  U Veneradan ko‘ra 
kichikroq va Quyoshga juda yaqin bo‘lganidan, uni ko‘rish va kuzatish biroz qiyinroq bo‘lgan. 
Yunonlar  bu  sayyoraga  nom  bermoqchi  bo‘lgan  paytda,  ularning  madaniyatida  osmon 
jismlariga  ma’budlarning  nomini  berish  amaliyoti  allaqachon  mustahkam  o‘rnashib  qolgan 
bo‘lib,  balki  shu  sababli,  ular  mazkur  osmon  jismini  «tongi»  yoki  «kechki»  deb  nomlab 
o‘tirishmagan. Aksincha, uning tongi ko‘rinishida Apollon, kechki ko‘rinishiga esa Germes 
deb nom berib, osonlik bilan masalani hal qilishgan.  
Yuqorida  ham  aytilgandek,  keyinchalik  yunonlarda  Apollon  ma’budi  Quyoshni 
ifodalay boshlagan. Chunki, tongga yaqin osmonda Apollon sayyorasi paydo bo‘lishi bilan tez 
orada Quyosh chiqib, hammayoqni nurga to‘ldirgan. Ushbu osmon jismi Quyoshga eng yaqin 
obyekt bo‘lgan uchun (yunonlar bu haqida bilishgan bo‘lsa kerak) u yulduzlarga nisbatan ancha 
tez harakatlangan. Osmonda faqat Oy harakati undan ildamroq bo‘lgan xolos. Shu sababli ham 
bu  sayyoraga  yunonlar  Germes  nomini  ham  berishgan  edi.  Germes  –  yunon  afsonalaridagi 
ma’budlarning chopari bo‘lib, u juda tez harakatlanadigan qahramon sifatida tasavvur qilingan. 
Ko‘p o‘tmay, bir obyektni ikki xil nom bilan nomlashning noqulayligi o‘zini ko‘rsata boshladi 
va  yunonlar  mazkur  sayyora  uchun  Apollon  nomidan  voz  kechib,  Germesni  tanlab  olishdi. 
Yunonlarning Germesining Rimliklar mifologiyasidagi hamkasbi, ya'ni, Rim ma’budlarining 
chopari  Merkurius  bo‘lgan.  Uni  biz  Merkuriy  nomi  bilan  yaxshi  taniymiz.  Merkuriy 
sayyorasining  yulduzlar  fonidagi  juda  tezkor  harakati  simob  tomchilarining  tezkor 
harakatchanligini eslatib yuboradi. Balki shu sabablidir, simob kimyoviy elementini ham lotin 
tilida merkuriy (Hg) deb atashgan va u davriy jadvalda ham o‘zining qat’iy ifodasini topgan. 
Shuningdek,  lotin  tilining  merosxo‘ri  bo‘lgan  yevropa  tillarida,  fikri  tez  o‘zgaradigan,  bir 
maslakda turolmaydigan pala-partish odamlarni merkurial odam deyishadi.  
Qadimgi  xalqlarga  ma’lum  bo‘lgan,  lekin,  boshqa  sayyoralarga  nisbatan  eng  sekin 
harakatlanadigan yana bir sayyora qoldi. U insoniyatga qadimdan ma’lum sayyoralar ichida 
Quyoshdan eng uzoq joylashgani bo‘lib, uning juda sekin harakatlanishi tufayli, yunonlar unga