Yo. Abdullayev, T. Qoraliyev, sh. Toshmurodov, S. Abdullayeva

Har ikkala fond manbalarini birlashtirish usulidan foydalanish 

yordamida bank aktivlari va passivlarni boshqarishda ancha qulayliklar-

ga ega bo‘ladilar. Boshqarishga bunday yondashish quyidagilarga 

asoslanadi: 

 

Boshqaruvchi dastlab maqsadlarni aniqlab olishi, so‘ngra aktivlar 

va passivlarni boshqarish orqali ushbu maqsadlarga erishish uchun 

harakat qilish lozim. Bu o‘rinda bank aksionerlari qo‘yilmalaridan foy-

dalanishning eng yuqori darajasiga erishishga harakat qilish kerak. 

 

Aktivlar va passivlarni boshqarish jarayonida bankning da-

romadini yuqori darajaga ko‘tarishni ta’minlovchi boshqa qarorlarni 

qabul qilish va ularning ijrosini ta’minlovchi barcha imkoniyatlardan 

foydalanish. 

 

Aktiv va passivlarni boshqarish orqali bank daromadi va xarajati 

orasidagi farq (spred yoki marja)ni oshirish yoki saqlab turishga eri-

shish. 

 

Bank aktivlar majburiyatlar portfelini boshqarishda asosiy e’ti-

borni yuqori daromadli kreditlarni berishga qaratmog‘i lozim. Agar kre-

ditlarga yo‘naltirilishi mo‘ljallangan depozitlar hajmi kam bo‘lsa, 

Qisqa muddatli manbalar 

 

Qisqa muddatli aktivlar 

Uzoq muddatli manbalar 

 

Uzoq muddatli aktivlar 

---

 

134

kerakli mablag‘lar boshqa arzon manbalar hisobidan jalb qilinishi lozim. 

 

Bank kapitalining bahosi faqatgina uning daromadliligiga emas, 

balki tavakkalchilikka ham bog‘liq bo‘lganligi tufayli mazkur tavak-

kalchilikni boshqarish ham bank rahbariyati uchun eng muhim vazi-

falardan hisoblanadi. 

[88]. Balans buzilishini boshqarish deganda foiz stavkasi xatarini 

sug‘urtalash (xejirlash) strategiyasi tushuniladi. Bu strategiya foiz 

daromadini keltiruvchi: 

 

bank aktivlari; 

 

pul bozoridagi depozitlar; 

 

zayomlar bilan bog‘liq bo‘lgan narxlarning amal qilish muddati; 

 

narxlarning o‘zgarishi ehtimolini tahlil qilishni talab qiladi. 

Agar boshqaruvchi aniq har bir davr uchun aktivlar va passivlar 

o‘rtasidagi tenglikni ta’minlasa, foiz stavkasining bozordagi o‘zgarishi 

bank faoliyatiga salbiy ta’sir ko‘rsatmaydi. 

 

 

 

 

Agar qayta baholanishi lozim bo‘lgan aktivlar miqdori shunday 

passivlar miqdoriga teng bo‘lmasa, foiz stavkasidagi o‘zgarishlarni 

sezuvchi aktivlar va passivlar o‘rtasida tengsizlik (disbalans) yuzaga 

keladi. 

 

Tengsizlik 

(disbalans) 

= 

Foiz stavkasining 

o‘zgarishini sezuvchi 

aktivlar 

 – 

Foiz stavkasining 

o‘zgarishini sezuvchi 

passivlar 

Aniq har bir davr ichida (kun, hafta va h.k) foiz stavkasidagi o‘z-

garishni sezuvchi aktivlar hajmi xuddi shunday xususiyatga ega bo‘lgan 

passivlar hajmidan ortiq bo‘lsa, u holda bank balansida ijobiy tengsizlik 

yuzaga keladi, yoki boshqacha qilib aytganda, balansning aktivlar 

bo‘yicha sezuvchanlik darajasi yuqori bo‘ladi: 

 

 

 

 

 

Sezuvchanlik nati-

jasidagi ijobiy 

tengsizlik 

 

Foiz stavkasining 

o’zgarishini sezu-

vchi aktivlar 

 

Foiz stavkasining 

o’zgarishini sezuvchi 

passivlar 

>

Qayta baholanishi lozim  

bo‘lgan bank aktivlari narxi  

(foiz stavkasining o‘zgarishini 

sezuvchi aktivlar) 

Qayta baholanishi lozim bo‘lgan 

bank passivlarining narxi 

(foiz stavkasining o‘zgarishini  

sezuvchi aktivlar) 

=

---

 

135

 

Aksincha, agar foiz stavkasidagi o‘zgarishni sezuvchi passivlarning 

hajmi shu xususiyatga ega bo‘lgan aktivlar hajmidan yuqori bo‘lsa, u 

holda balansda salbiy tengsizlik yuzaga keladi: 

 

 

 

 

 

 

Masalan, bank foiz stavkasidagi sezuvchi 500 mln. dollar hajmidagi 

aktivlar va 400 mln. dollar hajmidagi passivlarga ega bo‘lsa, bankning 

aktiv saldosi (qoldig‘i), ya’ni ijobiy tengsizlik 100 mln. dollarga teng 

bo‘ladi. Agar foiz stavkasi ko‘tarilsa, sof foiz marjasi ham ortadi. 

Natijada bank daromadi ortadi. Foiz stavkasi miqdori pasayganda, sof 

foyda marjasi kamayadi. Ijobiy saldoga ega bo‘lgan bank foiz stavkasi 

kamayganda daromadini yo‘qotadi. Foiz stavkasidagi o‘zgarishni se-

zuvchi aktiv va passivlar hajmining teng bo‘lishi, bankning foiz stavka-

si xataridan himoya qiladi. Bunday holda aktivlar bo‘yicha foiz tushum-

lari va passivlar bo‘yicha foiz chiqimlari teng bo‘lib, balans buzilishi 

yuzaga kelmaydi va sof marjasi barqaror, ya’ni mustahkam bo‘ladi. 

Hozirgi paytda balans buzilishini boshqarishni bir necha usullaridan 

foydalanilmoqda: 

 

bankning sof foyda marjasi ko‘zda tutilgan darajaga etishini 

ta’minlovchi ma’lum bir davrni belgilab olish zarur (masalan, bir yil 

yoki olti oy); 

 

sof foiz marjasining qanday maqsadlarga yo‘naltirilishini aniqlab 

olish lozim, ya’ni sof foiz marjasi o‘rnatilgan darajada qoladimi, yoki 

imkoniyat bo‘lsa, uni ko‘tarish lozimmi, shu masalani hal qilish kerak; 

 

agar bank rahbariyati sof foiz marjasining ortishini istasa, foiz 

stavkasining o‘sishini aniq belgilab olishi yoki daromad va xarajat 

orasidagi farqni oshirish maqsadida o‘z aktivlari va passivlarini qayta 

taqsimlash yo‘llarini topishi lozim.