Узбекистан Республикаси Олий ва урта махсус таълим вазирлиги олий уцув юртлари талабалари



Download 9,88 Mb.
Pdf ko'rish
bet19/70
Sana03.04.2022
Hajmi9,88 Mb.
#526811
1   ...   15   16   17   18   19   20   21   22   ...   70
Bog'liq
Bozor iqtisodiyoti asoslari (M.Rasulov)

3-жадвал
И ктисодиётни нодавлатлаштнриш усуллари
Усуллар
Усулнинг
мазмуни
Усулнинг
механизмлари
Ижобий
томонлари
Салбий
томонлари
1. Бозорни ли- Эркин баздгшар
Бахр, рахрбат,
Майда корхо-
Баннинг Kÿ-
бераллаш-
киритилиши,
приваптация- налар к?пайи-
тарилиб бо-
тириш
ракрбатга йул
сиз нодавлат-
ши, бозорда
риши
очиш, бозор
лашув
такпифнинг
к^тнашчилар-
ÿm im , бозор
ини купай-
гузилишининг
тариш
Узгариши
2. Давлат шах- Акционер ка-
Солиц, кре­
Мулкчилар
Таба|фланиш
сий аюдао-
питавда дав­
дит
к?паяди, эр-
кучаяда
нсрли кор-
лат хрссасини
кин иктисо-
хоналарки
камайгариш
дий фаолиет
яратиш
усади
3. Давлат ик-
Давлат кор-
Бюджет, кре­ Давлат буюрт-
Утиш би­
тисодисшга хоналарида
дит, хусусий
маларини 
kjk
-
лак ботик,
хос нобозор бозор муно-
инвестиция-
кэртириш,
ишлаб чи-
усулларни
сабатларини
лардан фой -
корхоналар
кдришнинг
кетма-кет
к^ллаш
даланиш
фаолютини
ва клинча
йУк Килиш
яхшилаш
к^сцариши
4. Х^сусийпаш- Давлат мул-
Аукцион, ак-
Мулк эгасини
Таъсири
шриш
кини хусусий-
циялар сота-
топади, унинг
маьлум вахт
лаштириш
ЛИ11Ш, текин- самарадорлиги Упакиакуч-
га мулкни
ошади
га киради,
тарцагаш
катта узга-
ришларни
талаб этади
Жадвалда ик^исодиётнинг нодавлатлаштиришга хос усул- 
ларини курсатувчи томонларни умумлаштирилган долда 
курсатишга хдракат кдгщик. Буларни алодида-алохдла к$лла- 
нилади, деб б$ашайди. Бу, албатга тарак^ий этган 
F ap 6
мам- 
лакатлар тажрибаси асосида тузилган. Лекин республика 
шароитларини х^собга о л ган долда булардан муваффа^ият- 
ли фойдаланиш ва бу бизнинг шаклланаётган бозор ик;ти- 
содиётимиз учун катта фойда келтириши мумкин. Бу 
T ÿ p r
www.ziyouz.com kutubxonasi


усул бозор усулига утган мамлакатларга хос булиб, уларда 
приватизация олдиндан \ал кдлинган. Узбекистан учун эса 
хозирги асосий вазифа — приватизациями тула амалга оши- 
рищдир.
Амалда юкррида келтирилган турт усул биргаликда олиб 
борилади. Лекин ик^исодиётнинг нодавлатлаштирищцали- 
бераллаштириш ва хусусийлаштириш бир-бирини тулди- 
риб келади. Чунки буларнинг узига хос катта устуворлик- 
лари мавжуд. Либераллаштиришни олсак, у бозор эш икла- 
рини кенг очиб куяди. Бунда бозорнинг ички тузилиши 
узгариб боради ва ик,тисодиётнинг нодавлатлашувига ёр- 
дам кдлади ва монополлашувни заифлаштиради. Хусусий­
лаштириш эса бирданига бундай ^згаришларга олиб кел- 
майди, чунки факат мулк шакли узгаради, бозорда дарров 
узгаришлар юз бермайди ва уша товар камчиллиги, моно­
полия мавжудлиги, товар сифатининг пастлиги сакданиб 
к,олаверади.
Лекин хусусийлаштиришнинг ижобий томони шуки, у 
мулкнинг реал — хакдкдй эгасини топади. Биламизки, мулк 
эгасини топмагунча самарадорлик булмайди. Демак, бозор 
механизмлари ишгатуша бошлайди, ишлаб чик;ариш усиб, 
таклиф кучая боради.
Ривож топган мамлакатларда хусусийлаштириш мо- 
лия бозорига таъсир этади, натижада сотиладиган акция- 
лар купайиши билан таклиф ортади. Бу \еч хдндай хара- 
жатлар билан ботик; булмайди ва истеъмол буюмларига 
булган талабнинг киск,аришига олиб келади. Ф ойдали 
б^лгани учун фук;аролар хурсандлик билан давлат мулки- 
нинг сотилишида фаол к,атнашадилар. И нфляцияга к;ар- 
ши таъсир кучли булади. Даромадларнинг бир кдсм и ак- 
циялар сотиб олишга сарфланганлиги сабабли товар ва 
хизматлар бозорида талаб пасаяди. Англия, Ф ранцияга 
ухшаган мамлакатларда приватизация жараёнида худди 
шундай вок,елик юз берган.
Россияда ахэол бошк,ача булиб, хусусийлаштириш чек- 
лари чик^рилди, бу ижтимоий-сиёсий мувозанатга анча 
ёрдам берди.
Хусусийлаштиришнинг муваффак,ияти учун бир неч- 
та шартларни бажариш талаб этилади.
1. 
Мулкнинг такдирини белгилашда, имкони бу^лса 
нриватизациялаштирилади. Бунда но^анушк, назоратсиз-
www.ziyouz.com kutubxonasi


л и к юз бермаслиги учун, аввало давлат мулки субъектла- 
рин ин г тула аникпиги талаб этилади.
2. Приватизация иктисодиётнинг бозор потенциаллари- 
ни тезда ишга солиши учун каниталлар хдракатини таъмин- 
лаш, уларнинг тармок^араро ва со^алараро силжиш йулла- 
рини очиш талаб этилади.
3. Сотиладиган акцияларнинг оддиндан маълум були- 
ши. Ривожланган мамлакатларда бу жараён ^акикий бо­
зор усулида эркин тарзда булмайди. Масалан, Франция- 
д а сотиладиган корхоналар акцияларининг 10 фоизи 
корхона ходимларига паст ба^ода сотилади, 15 фоизи 
чет элликларга, 50 фоизи Франция фукароларига ва банк, 
муассаса, корхоналарга, фондларга, колган 25 фоизи эса 
йирик молия институтларига сотилади. Германияда эса 
давлат узига 51 ёки 25 фоизини колдиради.
4. Хусусийлаштиришнинг охиригача амалга ошишини 
таъминлаш учун мулкнинг бири хусусийлаштирилиб, ик- 
кинчисини бюрократ аппарат кУлида колишига йул кУйил- 
маслик керак.
Юкоридаги шартлар бажарилса, хусусийлаштириш му- 
ваффакиятли Утади. Масалан, Германияда бу кийинлик 
билан кучди. Чунки ма^аллий ^окимиятларнинг хукуклари 
катта. Англияда “ Бритиш Генеком” ни приватизация 
килиш натижасида 2,25 млн киши шерик мулкдор булиш- 
ди. Бу, корпорациянинг 96 фоизи ходимларига тенг, деган 
суз.
Давлат хусусийлаштиришни кенгайтирар экан, демак 
у уз фаолиятини бозор иктисодиёти талабига мослашти- 
риш , унинг ривожини кучайтириш ва талаб томон тула 
х,аракатда булиш, истеъмолчилар учун зарур товарлар би­
лан бозорни тулдиришни кузда тутади. Приватизация 
ишлаб чикдриш самарадорлиги ва а^олининг юкори дара- 
жали турмушини таъминлаш учун булган х,аракатдан ибо- 
ратдир.
Узбекистонда ракобат бозорига хос эркин икгисодиётни 
шакллантиришда албатга хусусийлаштириш му^им асос 
булиб, у тезлаиггирилиши керак. Аммо юкоридаги шартлар- 
ни эътиборга олиш ва шароитга караб юкорида курсатиб 
угилган усуллардан фойдаланишни эсдан чикдрмаслик шарт. 
Хусусийлаштиришни икгисодни либераллаштириш билан 
бовдик з^олда олиб бориш максадга мувофикдир. Чунки ли­
бераллаштириш бевосита бозорни кенгайтиради, яъни бу
www.ziyouz.com kutubxonasi


жараёнга \озирок;таъсир курсатиб, тезда самара бера бош- 
лайди.
Реснубликамизда бахо либераллиги амалга ошди ва уз 
самарасини бермокда, бож сохасидаги амалий ишлар чет 
товарларининг ички бозоримизда уз урнини кенгайтирмок,- 
да. Пул-кредит сохасвдаги ишлар, миллий пулнинг мустах- 
камланиши кабилар бозор муносабатларига утишни тезлаш- 
тирмокда.
Лекин хусусийлаштириш сохасида хам бир канча иш­
лар бажарилиб, бунда давлат кагга таш аббускорлик к;ил- 
мокда. Пулли, пулсиз ва имтиёзли усуллар кенг кулланил- 
мокда. Айтайлик, турар жойларни хусусийлаштириш жуда 
тез ва
k j
ичида кенг мик;ёсда ^тказилди. Бунда имтиёзли 
усул к^лланилиб, уй-жойлар арзон бахода кам пул хисо- 
бига Узбекистан фукароларининг хусусий мулкига айлан- 
тирилди. Маиший хизмат к^рсатиш корхоналари, аввало 
майда ва урта, сунгра катга савдо корхоналари хам хусу- 
сийлаштирилди. Бунда хизматчиларга имтиёзли шароитлар 
яратиб берилди.
Аукцион йули билан ким ошди савдоси оркдли нодав- 
латлаштириш хам кулланилиб, бу асосан вилоят ва туман- 
лар худудларида утказилмокда. Тез ва^г ичида давлат сано- 
ат, курилиш, транспорт корхоналарини акционерлаштириш 
туфайли мулкчиларнинг сони анча купайтирилди. Бунда 
корхона хизматчи ва ишчиларига устуворлик хукуки бери- 
либ, аввало улар чекланган акционерлик корхоналарига ай- 
л ангара бошланди.
Узбекистонда хам хусусийлаштиришда чет эл капи­
тали катнашиб, мул к сотиб олиши мумкин. Бу мул к тур- 
лилиги шароитини яратишда ахамиятлидир. Хусусийлаш- 
тиришнинг тезлик билан олиб борилиши шуни курсата- 
дики, Узбекистонда минг-минглаб хусусий корхоналар 
мавжуд б^лмокда. Уларнинг сони 1997 йилга келиб 100 
мингдан ошиб кетди.
Хусусийлаштириш натижасида давлат монополияси- 
га бархам берилмокда, нодавлат мулкининг барча шакл- 
лари ривожланмокда. Хусусий мулкчи ишлаб чикдрувчи- 
ларнинг микдори борган сари купайиб, эркин ик^исо- 
дий харакат шароитини яратувчи сорлом ракобат учун 
к,адам ташланмокда. Натижада мулк эгасини топиб, ун- 
дан фойдаланиш самарадорлигини тухтовсиз ошириб 
бориш сари силжиш тезлашмокда.
www.ziyouz.com kutubxonasi


1. Турли мулкчилик ва яккамулкчилик. 
Якка мулкчи- 
лик мононоллик, айникса давлат моногюллиги билан бок- 
лик; булиб, озчиликнинг \укмронлиги ва давлат мазму- 
нидаги иктисодиётни такозо этади. Турли мулкчилик 
иктисодиётда мулк шаклларининг куплиги ва унинг та- 
раккиёт учун зарур барча турларининг мавжудлигини 
такозо этади. У ракобатли бозорнинг асосини ташкил 
этади.
2. М улк ш акллари. 
Мулкнинг узлаштиришдаги кури- 
ниш ларини, мулкнинг амалий ифодасини тушунмокке- 
рак. Агарда шартли равишда хусусий, бирлашма ва давлат 
мулкларини мулк турлари деб олсак, улар бир кднча шакл- 
ларни Уз ичига олиши мумкин. Масалан, бирлашма мулк 
жамоа, кооператив, кУшма, акционер, халк корхонала- 
ри, ижтимоий ташкилотлар, диний ташкилотлар, ма^ал- 
ла мулки кабилардан иборат булса, хусусий мулк инди­
видуал, корпоратив ва оила мулкини уз ичига олиши 
мумкин.
3. Х алк корхоналари мулки 
акционерлашган мулкнинг 
бир куриниши булиб, акцияларга эга булган ходимлар- 
нинг иштирокидаги корхоналар мулкицир.
4.
Приватизациянинглутавий мазмуни хусусийлашти- 
риш булиб, давлат мулкидан нодавлат мулклари, яъни 
бошка хил ва шаклдаги мулкларга угиш жараёнини бил- 
диради. Бу давлат монополиясини битириш, унинг урни- 
га мулк эркинлигини таъминлаш, мулкни демократлаш- 
тиришдан иборат булиб, давлат мулкини кунчилик урта- 
си д а т а р к а т г а н ^олда м улкд орларни купайтири ш
жараёнидир. Хусусийлаштириш бозор муносабатларига 
утиш даврида зарур шарт булиб, оммавий туе олса, бозор 
ривожи шароитида зарурияг такозоси асосида хусусий­
лаш тириш ва давлатлаштиришни урин алмаштириб ту- 
риш мумкин.
м а в з у
б
У
й и ч а
с а в о л
в а
т о п ш и р и к д а р
1. М улк муносабатлари ва мулкчиликни к^ндай тушунасиз? Мулкчи- 
ли кн и н г бозор икгисодиствдаги урни. унинг ривожи учун таъсирини 
мисоллар билан кенг тушунтириб беринг.
2. Якка мулкчилик ва турли мулкчилик мазмунини тушунтириб, улар- 
нинг бозорга алоцаси, унлаги а^амияти каби масалаларни счиб беринг.
www.ziyouz.com kutubxonasi


3. М улк турлари ва шаклларини кдндай тушунасиз? Х,ар бир м улк 
ш аклининг бозор учун аэушиятини очиб бсра оласизми?
4. Н им а учун корпоратив мулк ва акционсрлаш ган мулк б и р -б и - 
рига Ухшашлигига карамаслан бош ца-бош ца мулк ш акли булиб \и с о б - 
ланади?
5. Хусусий мулк ва унинг куриниш ларини бозор ривожи учун а л о \и - 
да а^амият касб эгиш ининг снри нимада?
6. Хал к корхона мулкининг м о^и яти н и очиб бсринг, унинг и ш - 
лаб чи ^ар и ш н и ривож ланиш и ва и ш л о вч и л ар н и н г турмуш си ф аги
даражасига таъсирини кУрсатнб беринг.
7. Хусусийлаштиришнинг мазмунини туларок, к^ишб тушунтириб б с­
ринг. У нинг бош ца усуллар, айницса б о зорни либсраллаш тириш б и лан
богли»; булган таъсирини кУрсатиб бсринг.
8. Узбекистонла хусусийлаштиришнинг амалга ошуви ^а^ида н им а- 
лар биласиз? Бунда чет тажрибалардан ф ойд алани ш ва шу билан бирга 
республика, ма^аллий шароитлар, и м кони ятларн и эътиборга олган \ о л -
даги мисолларни биласизми?
9. Умуман Узбекистонда хусусийлаиггиришга цандай ба*о берасиз?
10. Уз вилоят ва туманингизда хусусийлацггириш жараёнини мисол- 
лар билан та*пил этиб беринг.
IV. БОЗО Р ИКГИСОДИЁТИДАГИ АСОСИЙ 
КАТЕГОРИЯЛАР
Бозор икл'исодиётига мавжуд барча категориялар таъ- 
сир курсатади. Лекин бозор ик;тисодиётида ахамиятли, 
уни ривожлантирувчи, харакатининг мазмунини белги- 
лаб берувчи асосий омиллар хам булиб, уларсиз бозор 
ик^исодиётини тасаввур этиб булмайди. Бундай туб маз- 
муни билан бозор ик;тисодиёти мохиятини белгилаб бе­
рувчи категориялар к;аторига: талаб, таклиф, рак,обат, 
эркин бахо, конъюнктура, мук;обиллик-тенглик, фойда 
кабилар киради.
Булар механизм сифатида булиб, корхоналарнинг бош- 
кдрилиши, иш юритилиши, хужаликнинг ташкил этил и - 
ши бозор мазмунида булиши, умумий бозорча ик;тисодий 
йуналишда таъсир этишини сезамиз ва бозор харакатини 
улар туфайли амалга ошувини кузатамиз. Шунинг учун хам 
ик^исодий категорияки, улар абстрактлашган ик^исодий 
вок;елик, умумлашган ик^исодий мазмуний харакатдан ибо- 
ратдир. Категориялар объектив холатда мавжуд булиб, уз- 
Узидан харакатлантирувчи кучдир, ик^исодий харакатни 
Узида акс этгирувчи, ифодаловчи мавхумликдир ва мавх- 
умлашган иктисодий вохеликдир. Биз кураётган категория­
лар бозорга хос харакатлантирувчи хусусиятга эга, улар ва 
иктисодий конунлар туфайли бозорнинг иктисодий мазму-
www.ziyouz.com kutubxonasi


нини тушунамиз. Унинг ривожланиш хусусиятлари, хара- 
катланиш к;онуниятларини англаймиз.
Бу категорияларни урганишдаги кетма-кетлик уларнинг 
белгиловчи б и р -б и р и т боклик^ик хусусиятларига асослан- 
гандир. Бу мавзуда асосий эътиборни талаб, таклиф, ба\о, 
конъюнктура, фойда ва нланлаштириш категорияларига кдра- 
тамиз.
ТАЛАБ КАТЕГОРИЯСИ ТУШ УНЧАСИ
Талаб бозордаги энг мухим ходиса булиб, у инсон шах- 
сий манфаатидан келиб чикдои ва шунга хос иктисодий- 
ликни узида акс этади. Талаб категорияси инсонга бевоси- 
талик, унинг манфаатини бозорда ифодалаши туфайли бо- 
зор икгисодиётининг туб мазмунига асосий таъсир курсатади 
ва унинг харакат йуналишини белгилаб беради.
Бозор шароитида истеъмол табиий \олда амалга ош- 
май, айирбошлаш ва унинг пул-товар муомаласи туфайли 
руёбга чикдци. Бунинг учун олди-сотди, харидор-сотувчи 
пороналаридан ^тиб, бир к*атор шаклларни бошдан кечир- 
m o f h
зарур: эхтиёж-талаб-истеъмол. Шахсий истеъмол маъ- 
лум моддий ва маиший буюмларга мухтожликни турдира- 
ди. Товар-пул муомаласи шароитида эса бу бозорга муро- 
жаат этиш, унда харидор сифатида иш тирок килиш 
заруриятини турдиради. Шунингучун хам хар бир истеъ- 
молчи шахе бозорда, аввало, харидор сифатида юзага ке- 
лади. Харидор маълум товар ва хизматларга талабни пайдо 
кдлади. Талаб бу мавхум нарса эмас, у истакнинг узи эмас, 
балки реал вокеликдир. Агар эхтиёж маълум ва аник, пул 
микдори билан крпланмаса, уталабга айланмайди. Эхтиёж 
талаб цилинадиган, харид кдлиниши зарур булган, бахо 
микдорини таъминлай оладиган пул хажмига эга булмаса, 
у ха^икдй талабга айлана олмайди. Демак, истеъмолчи- 
харидорнинг бозорда талаб мазмунида харакат кдла олиши 
учун зарур микдордаги пул зарурдир, шу пул туфайлиги- 
на у уз эхтиёжини талабга айлантириши мумкин. Бозорда­
ги талаб пул билан копланган, харидликни тула таъминлай 
оладиган харидор-истеъмолчининг намоён булишидир, унинг 
бозорда ифодаланишидир. Шу вактдагина хар бир истеъ- 
молчи талаб мазмунидаги бозор иштирокчисига айланади
www.ziyouz.com kutubxonasi


ва узининг манфаатини бозор муносабатлари асосида ифо- 
да этади. Бозор ик^исодиётида пул билан донланмаган та- 
лаб булмайди ва пулсиз эхтиёж тилак, истак ва хаёл дара- 
жасида к,олаверади.
Шу мазмундаги истеъмолчининг талаби маълум то­
вар, товарлашган хизматга айланиш и учун улар зарурий 
хилларда ва микдорда мавжуд булиб, уларнинг хил и, си- 
фатига караб белгиланади. Чунки талаб гшровардида бахо 
туфайли амалга ошади. Талаб \аракати жараёнида эътибор 
аввало товар, товарлашган хизматнинг истеъмол куйма- 
тига каратилади. Бунда, биринчи навбатда, бевосита ис- 
теъмолни д о п л а т хусусиятлари аник,ланиб, истеъмол та- 
лабларига тула мослигини белгилаб, сунгра унинг бахо- 
сига эътибор берилади. Чунки истеъмолчи учун аввало 
товардан фойдаланиш асос булиб хисобланади. Лекин бу- 
нинг узи билан талаб тула ифодаланиб шакллана олмайди. 
Бунинг сабаби шуки, бахо муаммоси хал к^лувчи ахами- 
ят касб этиб, нировардида талабнинг руёбга чик,иши, 
амалга ошиши батога так,алади. Чунки айтиб утганимиз- 
дек, бозордаги талаб пул билан допланадиган реал икти- 
содий ходисадир. Бадо х,ам талабни белгиловчи асосий то- 
мон булгани туфайли талабни акс эттирувчи харидор учун 
бахо хам маъкул булиши зарурки, у уз пул-маблаги би­
лан чегараланган, унинг даромади маълум бахогагина 
хисобланган булади. Шунга кура товар, товарлашган хиз­
матнинг истеъмол хусусиятлари талаб даражасига тула мос 
келса хам, бахо тугри келмаса талаб шаклланмайди ва 
товар сотиб олинмай, истеъмолчининг манфаати донди- 
рилмайди.
Талаб реал булиши, уни амалга ош иш и учун товар- 
нинг икки хусусияги хам катта ахамиятга эга, хаттоки 
кунинча бахонинг хал к,шгувчилик хусусияти устун ке- 
лиши мумкин. Бахо туфайли талаб амалга ошмай долиши 
оммавий булиб, даромади юдори булмаган истеъмолчи- 
лар учун бу такдирий масала булиши, юдори бахо ту­
файли уз истеъмолини к^схартириб бориши ахолининг 
купчилик кдесмига хос нарсадир. Бу, айнидоа, инфляция- 
нинг усиб бориши даврига оид.
“Экономикс” муаллифиари К. Р. Макконелл ва С. Л. Брю- 
ларнинг таъкидлашича, истеъмол танлови бозор ик,- 
тисодига асосланган эркин икгисодий таракдаётнинг кенг 
цулоч ёзганидир. Чунки истеъмолчилар уз пул даромад-
6 — 

Download 9,88 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   15   16   17   18   19   20   21   22   ...   70




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish