Уз б е к и с т о н р е с п у б л и к а



Download 16,21 Mb.
bet23/69
Sana22.02.2022
Hajmi16,21 Mb.
#89934
1   ...   19   20   21   22   23   24   25   26   ...   69
Bog'liq
Mantiq (M.Sharipov, D.Fayzixo'jayev) (1)

ТУШУНЧАЛАРНИ ЧЕГАРАЛАШ ВА УМУМЛАШТИРИШ


Тушунчаларни чегаралаш ва умумлаштириш тушун­ чалар устида олиб бориладиган амаллар хисобланади. Улар тушунчанинг мазмуни ва хажми уртасидаги тескари н и с б а т конунига мувофик холда амалга ошиоип-п-'-
Ту шунча ми чегапя кенг тушунчадан хажми
.„-г- liaxa (жинс тушунчадан тур тушунчага) фикран утишдан иборат. Масалан, «механик харакат» тушунчаси- дан «айланма харакат» тушунчасига утсак, унинг хажмини чегаралаган буламиз. Чегаралашда берилган тушунча -
«механик харакат» жинс тушунча, деб кабул килиниб, унинг мазмунига тур тушунча хосил килувчи белгилар кушилади. Натижада унга нисбатан тур хисобланган янги тушунча -
«айланма харакат» тушунчаси хосил булади.
Чегаралаш амалини давом эттириб, «Ернинг уз у^и атрофида айланиши» тушунчасига утиш мумкин. Демак, чегаралаш давомида хосил булган хар бир янги тушунча



аввалгисига нисбатан тур тушунча булади. Чегаралаш амали якка тушунча хосил булгунча давом эттирилиши мумкин. Чунки якка тушунчага нисбатан тур булган тушунча йук,. Тушунчани чегаралаш амалининг тузилмаси куйидагича:
А - Харакат.
В - Механик хдракат. С - Айланма харакат.
Д - Ершии уз уки атрофида айланиши.
Тушунчани умумлаштириш хажми тор тушунчадан хаж- ми кенг тушунчага (тур тушунчадан жинс тушунчага) фик- ран утишдан иборат. Бунда берилган тушунча тур тушунча деб кабул кдлиниб, унинг мазмунидан тур хосил килувчи белгилар чикдриб ташланади. Натижада мазмун жихатидан унга нисбатан кенфок, лекин хажмига кура торрок, булган жинс тушунча хосил булади. Масалан, «айланма харакат» тушунчаси мазмунидан факат унгагина хос булган тур бел- гиларни чикдриб ташласак, «механик харакат» тушунча- сини хосил кдламиз. Умумлаштириш амалининг чегараси энг умумий тушунча, яъни категориядир. Чунки категориялар учун жинс булган тушунча йук.
Тушунчани умумлаштириш амалининг тузилмаси куйидагича: А - Ернинг уз уки атрофида айланиши^
В - Айланма харакат. С — Механик харакат. Д - Харакат.
Тушунчани чегаралаш ва умумлаштириш амаллари кун- далик хдётимиз ва илмий билишда кенг кулланилади. Ху­ сусан, барча категориялар, улар ёрдамида ифодаланади­ ган назарий конунлар, гоялар, назариялар мавжуд эмпирик тушунчаларни, эмпирик конунларни умумлаштириш на­ тижасида хосил булади.
Умумлаштириш мухокама юритиш жараёнида индуктив хулоса чикариш усулида яккол ифодаланган булади. Ту­ шунчаларни умумлаштиришсиз фаннинг фундаментал ту- шунчаларини яратиб булмайди; мавжуд билимларни тизимга солиш клйин ва умуман, фан тараккий эта олмавди.


Тушунчаларни чегаралаш амали эса, яратилган умумий билимларни (назарий тушунча, гоя, назария ва шу кабилар- ни) талкин этищца ишлатилади. Масалан, Ньютон механика- сидаги «Инерция» тушунчаси Галилей назариясидаги «эр- кин тушиш» тушунчаси ёрдамида тушунтирилиши мумкин.

ТУШУНЧАЛАРНИ БУЛИШ




Тушунчанинг хажмини унда акс этган предметларни айрим гурух,ларга (айрим предметларга) ажратиш йули билан аникдашга тушунчани булиш дейилади. Булиш амалини булинувчи тушунча (хджми аникланиши лозим булган тушунча), булиш асоси (предметнинг тушунчада фикр килинадиган бирорта умумий белгиси) ва булиш аъзолари (булиш натижасида хосил килинадиган тур тушунчалар) ташкил этади. Масалан, «инсон»ларни (булинувчи тушунча) жинсига кура, (булиш асоси) эркак ва аёллар (булиш аъзолари)га ажратиш йули билан унинг хджми аникланади. Булинувчи тушунча - жинс тушунча, булиш аъзолари - тур тушунчалар булиб, улар узаро бирга буйсуниш муносабатидадирлар.
Тушунчаларни булиш амалини предметларни кисмларга ажратишдан фарк килиш лозим. Масалан, автомобилни кузов, шасси, двигатель ва шу кабиларга ажратсак, уни кисмларга булган буламиз. Предметнинг кисми предмет­ нинг умумий белгиларига эга булмаслиги мумкин. Шунинг учун хдм «Кузов автомашинадир», деган мулох,аза х,осил кдлсак, у хато булади. Агар «Автомобиль» тушунчасини
«Енгил автом обиль», «Юк ташувчи автомобиль» тушунчаларига ажратсак, уни булган буламиз.
Булишнинг иккита тури мавжуд: асос булган белгининг узгаришига караб булиш ва дихотомик булиш. Биринчи турида предметнинг бирорта умумий белгиси булиш учун асос килиб олиниб, унинг узгаришига мувофик х,олда пред­ метларнинг айрим гурухлари аникланади. Масалан, бур- чакнинг узгаришига караб «учбурчак» тушунчаси учта тур тушунчага: «тугри бурчакли учбурчак», «утмас бурчакли учбурчак», «уткир бурчакли учбурчак»ларга ажратилади. Булиш асоси килиб булинувчи тушунчанинг мазмунида фикр килинадиган хдр кандай умумий белгини олиш мумкин. Масалан, «учбурчак» тушунчасини томонларига караб «тенг томонли учбурчак», «тенг ёнли учбурчак», «турли томонли учбурчак» тушунчаларига ажратиш мумкин.
Тушунчанинг кдйси белгисини булиш асоси килиб олиш булишда хал килиниши лозим булган вазифага боглик. Ле-


кин кандай вазифани хал килищдан катьи назар, булиш узи­ нинг объектив асосига эга булиши лозим, яъни булиш асоси булган белги предметнинг умумий белшси булиши шарт.
Дихотомик булиш булинувчи тушунчани узаро зид булган иккита тур тушунчага ажратишдан иборат. Масалан, барча кишиларни «диндорлар» ва «диндор эмаслар»га аж- ратсак, дихотомик тарзда булган буламиз. Дихотомик булиш бир катор кулайликларга эга. Хусусан, бунда биз булинувчи тушунчанинг барча гурларини курсатиб утирмасдан, узи- мизга кераклигини ажратамиз, колганларини унга зид булган тушунчага бирлаштирамиз. Шу билан бирга дихотомик булиш маълум бир камчиликларга хам эга. Масалан, инкор тушунчанинг хажми ноаник булади. Ундан ташкари, дихотомик булишдан факат бир марта фойдалангандагина кутилгап максадга эришиш мумкин. Агар, булиш аъзоларидан бири, айникса, инкор тушунчани уз навбатида булинувчи тушунча деб кабул килиб, булиш амалини давом эттирсак, хато натижалар келиб чикиши мумкин.
Булиш амали тугри бориши учун маълум бир коидаларга риоя килиш керак. Улар булиш коидалари деб аталади.
А. Булиш тенг хажмли булиши, яъни булиш аъзолари хажмларининг йигиндиси булинувчи тушунча хажмига тенг булиши керак. Бу коида бузилса, булиш туликсиз ёки ортикча булиб колади. Биринчи хил хатода баъзи булиш аъзолари курсатилмай колади. Масалан, «феъл замонлари» тушунчасини «утган замон феъли» ва «хозирги замой феъ- ли» тушунчаЛарига ажратсак, ана шундай хато руй беради.
Чунки «келаси замон феъли» тушунчаси колиб кегган. Иккинчи хил хатода эса ортикча булиш аъзоси курсатилган булади. Масалан, «билиш» тушунчасини «хиссий билиш»,
«тафаккур», «назарий билиш»га ажратиб булмайди. Чунки
«назарий билиш» бу ерда ортикчадир.
Б. Булиш бир асос буйича амалга оширилиши лозим. Бошкача айтганда, асос килиб олинган белги булиш даво­ мида бошка белги билан алмаштирилмаслиги зарур. Масалан, «К,онун» тушунчасини «Табиат конуни», «Жамият конуни», «Билиш конуни», «Статистик конун», «Динамик конун» тушунчаларига булсак, хато килган буламиз. Чунки бу ерда булиш асоси бир эмас, иккита. Биринчи учта булиш аъзоси конуннинг амал килиш сохаси буйича, колган иккитаси конун ифода килувчи ходисалар характери буйича ажратилган. Бу билан булишдаги изчиллик йуколган.


В. Булиш аъзолари хажми буйича бир-бирини истисн килиши керак. Бунинг учун улар бирга буйсуниш муносаба- тидаги тушунчалар булиши керак. Агар «Бино» тушунчасини
«Бир каватли бино», «Куп кдватли бино», «Осмонупар бино» тушунчаларига булсак, хатога йул куйган буламиз. Чунки
«Куп каватли бино» тушунчаси билан «Осмонупар бино» тушунчаси бир-бирини хажми буйича истисно кдлмайди.
Г. Булиш узлуксиз холда амалга оширилиши, унда
«сакраш» булмаслиги керак. Бунинг учун жинс тушунчага энг якин булган бир тартибдаги тур тушунчалар олинмога лозим. Масалан, «Гап» тушунчасини «Содда гап», «Эр- гашган кушма гап», «Богланган кушма гап» тушунчаларига ажратсак, булишдаги изчиллик йуколади. Бунда охирги иккита булиш аъзоси «кушма гап» тушунчасининг турла- ридир. Демак, «сакраш» ходисаси руй берган.



Download 16,21 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   19   20   21   22   23   24   25   26   ...   69




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish