Қушлар: Лочинсимонлар туркуми Falconiformes Қарчиғайлар оиласи Accipitridae Арихўр – Pernis apivorus

Қарчиғайлар оиласи - Accipitridae


Болтаютар – Gypaetus barbatus (Linnaeus, 1758)

Ташқи кўриниши. Жуда йирик йиртқич қуш, Ўзбекистоннинг энг йирик қушлардан бири. Қанотларини ёзгандаги кенглиги 266-282 см, қанотни узунлиги 72–93 см, умумий узунлиги 100-115 см, оғирлиги 5,5–7 кг гача етади. Учаётганда уни узун думи, узун энсиз қанотлари ва ўзига хос танасининг шакли билан бошқа йиртқич қушлардан фарқ қилади. Яқиндан қаралса, тумшуғи остидаги соқолга ўхшаш қаттиқ қора патлар тутами эътиборни жалб этади. Вояга етган қушлар танасининг устки қисми кулранг, думи ва қанотлари тўқ-кулранг, боши, бўйни ва танасининг остки қисми оч, оқиш ёки қизғиш рангда. Бошқа йиртқич қушлардек, урғочи болтаютар эркагидан каттароқ. Ёш қушлар қорамтир-кулранг тусда.

Тарқалиши. Жанубий Европа, Шарқий ва Жанубий Африка, Ғарбий, Ўрта ва Марказий Осиёдаги тоғ тизмаларида тарқалган. Ўзбекистонда тоғли ҳудудларда, Ўзбекистонда Ғарбий Тёншон ва Ғарбий Помир-Олойда уялайди ва озиқа кетидан Қизилқум чўлига кўчади.

Ҳаёт тарзи. Тоғларда ўтроқ ҳаёт кечиради. Тоғларнинг ўрта ва юқори қисмларда (д.с.б. 1000 – 4000 м) уялайди. Қояларда уя қуради. Болтаютарлар жуфти доимо бир жойда яшайдилар ва хар йили бир уясини эгаллайдилар. Уларнинг кўпайтириш даври қишда бошлайди. Нурота тоғларида январ ойида 1 та (камдан-кам ҳолда 2 та) тухум қўяди ва 55-60 кун босиб ётади. Бизнинг ҳудудда фақат бу қуш қишда тухум қўяди. Фақат битта бола очади, тухумдан бири ривожланмай колади. Полопонлари апрелда тухумдан очиб чиқади, жуда секин ўсади, икки ойдан ортиқ уяда туради ва июндан уча бошлайди ва 5-6-ёшда вояга етади. Ўлган ҳайвонлар, баъзан эса тошбақалар ва кемирувчилар билан озиқланади. Катта суяклар ҳам ҳазм қила олади. Аъло даражадаги кўриш қобилиятига туфайли у катта баландликда парвозда учиб озиқа излайди.

Сони. Табиатдан камёб тури. Ёввойи туёқлилар ва коракул қўйлар сонининг камайиши, браконерлик натижасида болтаютарнинг сони кескин камайиб кетган. Ҳозир Ўзбекистонда фақат 50-70 га яқин жуфти, шу жумладан Нурота тоғ тизмасида 7 га яқин жуфти уялайди.

Ҳолати. Ўзбекистон Қизил Китобига 2 (VU:R) - заиф, табиатдан камёб тур тоифасида киритилган. Ҳалкаро, Россия, Қозоғистон ва бошқа давлат Қизил китобларга ва CITESнинг II Иловасига киритилган.

Хўжалик аҳамияти. Бошқа ўлаксахўр қушларга ўхшаб, болтаютар табиий санитар сифатида табиатга ва чорвачиликка катта фойда келтиради