Қушлар: Лочинсимонлар туркуми Falconiformes Қарчиғайлар оиласи Accipitridae Арихўр – Pernis apivorus

Ғажир (дашт бургути, чўл бургути) – Aquila rapax (Temminsk, 1828)

Ташқи кўриниши. Йирик йиртқич қуш, умумий узунлиги 65-85 см, қанотларини ёзгандаги кенглиги 175-250 см, оғирлиги 2,3-4,8 кг га етади. Урғочилари эркагидан бироз йирикроқ. Қанотлари кенг ва узун, думи нисбатан калта, кенг ва думалоқ учли. Бир хил қўнғир туси билан фарқ қилади. Секин учади, канотини кам қоқади, кўпинча парвоз қилади.

Тарқалиши. Евросиё дашт ва чўлларида тарқалган. Ўзбекистонда Устюртда ва Қизилқумда уялайди, бошқа ҳудудларда учиб ўтиш даврида ва қишловда учрайди.

Ҳаёт тарзи. Учиб ўтувчи қуш. Очиқ ва қуруқ текисликларда яшайдиган қушлар типик вакили. Қуруқ шохлардан ва хас-чўплардан катта қилиб тепаликларда ер устида, алоҳида турадиган дарахтларга, электр устунларига уя қуради. Уясида кўпинча целлофан, қоғоз, латталар, жун ва суяклар бўлади. Апрел оҳири – май ойида урғочиси иккита оқ тухум қуяди. 40-45 кундан кейин полопонлар тухумдан очиб чиқади. Нурота тоғ тизмасида, Фориш даштида ва Жануби-Ғарбий Қизилқумда уни сентябрдан март-апрелгача кузатиш мумкин. Юмронқозиқлар, қумсичқон, қўшоёқ ва бошқа кемирувчилар, қуён, судралиб юрувчилар билан озиқланади, баъзан ўлаксаларни ейди. Парвоз қилганда, устунда ўтирганда ёки ўлжанинг ини олдида пойлайди.

Сони. Нурота тоғ тизмасида, Фориш даштида ва Жануби-Ғарбий Қизилқумда учиб ўтишда ва қишда кам сонда учрайди.

Ҳолати. Ўзбекистоннинг Қизил китобига 3 (NT) – заифга яқин тур тоифасида киритилган. Қозоғистон ва Россия Қизил китобларига, CITESнинг II-Иловасига киритилган. Дашт ва чўл ерларни ўзлаштириш, ноқонуний овлаш, уяларини бузиш ва электр узатиш симларида нобуд бўлиши натижасида сони камайиб бормоқда. Овлаш ман этилган.

Хўжалик аҳамияти. Кўплаб кемирувчиларни қиради ва шу билан қишлоқ хўжалигига катта фойда келтиради.

Катта бургут – Aquila clanga (Pallas, 1811)

Ташқи кўриниши. Ташқи кўринишдан дашт бургутига ўхшайди, лекин ундан сезиларли даражада кичик бўлади. Умумий узунлиги 62-72 см, қанотларини ёзгандаги кенглиги 155-182 см, оғирлиги 1,6-3,2 кг га етади. Бундан ташқари, умумий туси қорамтир бўлади. Вояга етган қушлар думининг асосида оқ патлардан иборат йўл яққол кўзга ташланади. Ёш қушлар қанотларини устки томонида оч доғлари бор.

Тарқалиши. Евросиёнинг мўътадил иқлим зонасидаги ўрмон ва ўрмон-дашт ҳудудларида уялайди. Ўзбекистонда фақат учиб ўтиш даврида учрайди. Жанубий ва Жанубий-Шарқий Осиёда қишлайди.

Ҳаёт тарзи. Учиб ўтадиган ҳаёт тарзини кечиради. Баҳорги учиб ўтиши феврал-март ойида, кузги учиб ўтиши сентябр-октябрда бўлади. Аралаш ўрмонларда, кўпинча сув ҳавзалари яқинида уялайди. Сунъий ҳолда барпо этилган ўрмонзорларда ҳам яшайди. Баланд дарахтларга уя қуради. Май ойида 2 та (баъзан 1 та) тухум қуяди. Полопонлари июн иккинчи яримида тухумдан чиқади ва августдан уча бошлайди. Майда сутэмизувчилар, майда ва ўртача қушлар, амфибиялар, судралиб юрувчилар, йирик ҳашаротлар билан озиқланади, ўлаксаларни ҳам ейди.

Сони. Нурота тоғ тизмасида ва Жануби-Шарқий Қизилқумда – кам сонли учиб ўтадиган қуш. Ҳолати. Ўзбекистон Қизил китобига 2 (VU:R) - заиф, табиатдан камёб тури тоифасида киритилган. Ҳалкаро, Россия ва бошқа давлат Қизил китобларга ва CITESнинг II иловасига киритилган.