Umumiy yer bilimi

Ko`llarning ekologik sharoitiga ko`ra turlari
Ko’llarda — organizmlar yashaydigan muhit. Ko’llarning katta-kichikligiga, chuqurligiga, suvning ximik tarkibiga, temperatura rejimiga ko’ra nihoyatda har xilligi, daryolar bilan bog’langan yoki bog’lanma-ganligi tirik organizmlar uchun xilma-xil ekologik sharoit yaratadi. Biroq tirik organizmlar xususiyatini faqat ekologiya bilan izohlab bo’lmaydi, chunki ekologiyaning o’simlik va hayvonot dunyosiga ta’siri ularning tarixiy rivojlanishi jarayonida turlicha bo’lgan. Har bir ko’lning nisbatan ajralgan holda ekanligi va undagi ekologik sharoit-ning o’ziga xosligi, bir tomondan, organizmlarning tarqalishiga to’sqinlik qiladi, ikkinchi tomondan esa ko’llarning mana shu o’ziga xos xususiyatlari ko’llarda o’simlik va hayvonlarning keng tarqalgan tur-lari ham, areali kichik organizmlar ham yashashiga imkon beradi. Sodda organizmlar va qisqichbaqasimonlar orasida keng tarqalgan turlar re-gional turlardan ustun turadi. Baliqlarning regional turlari ko’p. Ichki oqimsiz ko’llar ulardagi hayvon va o’simliklar turining kamligi bilan ajralib turadi, bunga sabab ko’llarda tur paydo bo’-lish prostessining sust ekanligidir. Ko’llar odatda uzoq turmaydi, shuning uchun ulardagi ekologik sharoit ta’siri organizmlar shakli-nigina o’zgartiradi, lekin bu jarayon tur hosil bo’lishigacha davom etmaydi.
Baykal, Oxrida, Tanganika, Posso (Sulavesi orolida) ko’llari va uchlamchi davrdan beri mavjud boshqa ko’llar nihoyatda o’ziga xosdir. Bu suv havzalarining o’ziga xosligi tufayli ularning fauna-si uzoq zamonlardan beri atrof muhitdan ajralkb qolgan va tur paydo bo’lish prostessi mana shu sharoitda ro’y beradi. Endemik turlarning mavjudligi (ayniqsa Baykalda) bu prostesoning naqadar uzoq davom etganligidan darak beradi. Biroq bunday unikal (o’ziga xos) ko’llar ko’p emas. Kaspiy dengizining hayvonot dunyosi ham o’ziga xos. Uning hayvonot dunyosi: a) uchlamchi davr dengizlari faunasi (ularning ayrimlari yangi sharoitga moslashib olgan), b) dengiz suvi bostirib kelgan vaqtda va suv chuchuklashganda kirib kelgan chuchuk suvda yashovchi hay-vonlar, v) arktika dengizlaridan kirib kelgan hayvonlar va yaqin geo-dogik davrda Qora hamda Azov dengizlaridan o’tgan hayvonlardan tarkib topgan.
Boshqa ko’llarda hayot sharoiti yaqqol zonallikka ega. Ko’llar qu-yidagi zonalarga bo’linadi: a) hayot sharoiti nihoyatda noqulay bo’lib, organizmlari juda kam zonalar, b) hayot sharoiti qulay bo’lib, orga-nizmlar keng tarqalgan zonalar. Birinchi zonalarga arid zonalardagi vaqtincha va doimiy sho’r ko’llar, muzlik zonalarining ko’llari, ikkin-chisiga distrof ko’llardan tashqari barcha ko’llar kiradi.
Suvning sekin almashinuvi suvda xshsha-xil organizmlarning yaxshi rivojlanishiga imkon beradi. Bu er-dagi barq urib o’sadigan o’simliklar hayvonlar uchun ozuqa bo’ladi hamda suvni kislorod bilan ta’minlab turadi. Oqimlar yo’qligi sababli nobud bo’lgan o’simlik va hayvon qoldiqlari ko’l tagiga cho’kib, ozuqa modalarga boy loyqa qatlamini hosil qiladi. Nihoyat, tempera-turaning quruqlikdagiga qaraganda keskin o’zgarmasligi ham muhim ekologik sharoit xisoblanadi.

Ko’llardagi tirik mavjudot: a) plankton, ya’ni yomon suzadigan organizmlardan, b) nekton—yaxshi suzadigan suv hayvonlaridan, v) bentos, ya’ni ko’l tagida va sohil gruntida yashovchi organizmlardan iborat.
Litoral odatda 20 m chuqurlikkacha, ya’ni yorug’lik etib bora-digan chuqurlikkacha tarqalgan, biroq suvning tiniqligiga qarab li-toralning chuqurligi 10 m dan 30 m gacha bo’lishi mumkin. Unda eng xilma-xil biotoplar uchraydi, bular quruq sohil, suv osti sohili, ki-chik qo’ltiqlar, daryolarning quyar joylaridan iborat. Litoral uchun yorug’lik va kislorodning mo’llign, ozuqa moddalarga boyligi, kuchli isishi (mo’’tadil iqlimli ko’llarda zsa qishda qattiq sovib ketishi), gruntlarining xilma-xilligi va ko’l chuqurligining tobora ortib bori-shi xosdir.
Chuqurlikning orta borishiga starab, o’simliklar ham polosapolosa bo’lib o’sadi. Masalan, shimoliy yarim sharning o’rtacha geografik kengliklarida suv betidan 1 m chuqurlikkacha qiyoq, qo’g’a va boshqa o’simliklar polosasi, 2—3 m gacha bo’lgan chuqurlikda qamish, chiy, suv pechagi va boshqa xil o’simliklar polosasi joylashadi. Undan pastda suv liliyalari polosasi bo’lib, bu o’simlikning barg va gulla-rigina suv betidan chiqib turadi, yana chuqurroqda keng bargli rdestlar polosasi bor; ular suvga butunlay ko’milib o’sadi.