U jo'Rayev, R. F a r m o n o V, s h. E r g a s h e V

VI BOB. IJTIMOIY HARAKATLAR 
38- §. Yevropada XIX asrning 70- yillarigacha 
bo'lgan davrda ijtimoiy harakatlar 
G'arbiy Yevropada ijtimoiy harakat. Ijtimoiy  h a r a k a t 
. deyilganda, jarmyatning mehnatkash aholisi katta qismining ehtiyojlari 
va manfaatlari yo 'lida ixtiyoriy ravishda xizmat qilish tushuniladi. 
Bunday harakat barcha zamonlarda mavjud bo 'lgan. Ular bir-biridan 
mazmun va maqsadiga ко 'ra farq qilgan. Ana shunday harakatlardan biri 
sotsialistik harakat edi. Bu harakat tarafdorlari sotsialistlar, ular orzu qilgan 
va kurashgan kishilik jamiyati esa sotsializm yoki sotsialistik jamiyat deb 
atalgan. 
Sotsialistlar jamiyatdagi xususiy mulkni umumxalq mulkiga 
aylantirish orqali kishilarga erkinlik, tenglik, farovonlik va 
baxt-saodat beradigan jamiyatni sotsialistik jamiyat deb 
hisoblaganlar. «Sotsializm» atamasi XIX asrning 30- yillarida 
Fransiyada paydo bo'lgan. 
Sotsialistik jamiyat tarafdorlari xususiy mulksiz jamiyatni adolatli 
j a m i y a t deb  h a m hisoblaganlar.  X o ' s h , sotsialistik  j a m i y a t haqidagi 
t a ' H m o t  q a n d a y vujudga  k e l g a n ? Siz  o ' q i b - o ' r g a n g a n tarix dars-
liklaringizda mehnatkash xalqning ahvoli og'ir kechganligini, ularning 
xor-zorlikda yashaganliklarini bilib oldingiz. Dastlab Yevropada tarkib 
topgan kapitalizm  j a m i y a t i  h a m  b u n d a n xoli  b o ' l m a g a n . Binobarin, 
insoniyat bugungi to'kin-sochin hayotga osonlikcha erishgan emas. 
Fabrika, zavod, shaxta va ruda konlarida kunlik ish vaqti 12-15 
soatni tashkil etgan. Ularning egalari - kapitalistlar ishchilarni eks­
pluatatsiya qilishni tobora kuchaytirganlar. Ishchilarga  j u d a  k a m ish 
h a q i to'laganlar. Xotin-qizlar va hatto yosh bolalarning  m e h n a t i d a n 
h a m  k e n g foydalanganlar. Ish  h a q i n i esa  k a t t a  y o s h d a g i  e r k a k ish­
chilarga  n i s b a t a n  j u d a  k a m  t o ' l a g a n l a r .  M e h n a t n i  m u h o f a z a qilish 
c h o r a l a r i  k o ' r i l m a g a n .  N a t i j a d a  i s h c h i l a r n i n g ishlab  c h i q a r i s h 
jarayonida mayib-majruh bo 'lib qolish holatlari borgan sari ко 'payib 
b o r g a n .  B u n i n g ustiga, fabrika ishlab  c h i q a r i s h i n i n g  o ' s i s h i bilan 
hunarmandlar xonavayron bo 'lganlar. Ishsizlikkuchaygan, ishchilarning 
ahvoli tobora yomonlashgan. Iqtisodiy inqiroz yillarida esa ishchilar 
143 

---

va  h u n a r m a n d l a r n i n g qashshoqligi yanada kuchaygan. Bu hodisalar 
ilg'or kishilarni xususiy mulkdan, yollanma mehnatga asoslangan ishlab 
c h i q a r i s h d a n va  u n i vujudga keltirgan  j a m i y a t d a n hafsalalarini pir 
qilgan.  M e h n a t k a s h xalqning  o g ' i r ahvoli ularni tashvishlantirgan, 
q a y g ' u g a solgan va adolatli  j a m i y a t  h a q i d a o'ylashga majbur etgan. 
O'zlari adolatli deb hisoblagan jamiyatning belgilari va unga erishish 
yo'llari haqidagi qarashlarini ilgari surganlar. 
Yevropada bunday g 'oyalarni ilgari surgan kishilar utopik sotsialistlar 
deb, ularning ta'limoti esa utopik sotsializm deb atalgan. 
U t o p i k  s o t s i a l i z m .  U t o p i k sotsializmning  G ' a r b i y Yevropadagi 
y i r i k  v a k i l l a r i  f r a n s i y a l i k  S e n - S i m o n ,  S h a r l  F u r y e  v a  b u y u k 
britaniyalik Robert Ouenlar edi. Ular o'zlari yashayotg an jamiyatning 
illatlarini va adolatsizligini ayovsiz tanqid qildilar. Utopik sotsialistlar 
b a d a v l a t  t a b a q a l a r n i n g  h o k i m i y a t i n i ,  u l a r n i n g shafqatsizligini  v a 
ochko'zligini  h a m d a bosqinchilik urushlarini qoraladilar.  H u k m r o n 
tabaqalarni xususiy  m u l k c h i l i k  о ' r n i g a  u m u m i y  m u l k c h i l i k n i joriy 
e t i s h g a ,  j a m i y a t  b o y l i k l a r i n i  a d o l a t l i  t a q s i m l a s h g a ,  b o s q i n c h i l i k 
u r u s h l a r i g a  c h e k qo 'yishga va shular orqali  m e h n a t k a s h  x a l q n i n g 
k u l f a t l a r i g a  b a r h a m  b e r i s h g a  d a ' v a t etdilar.  M u l k d o r  h u k m r o n 
tabaqalar  m e h n a t k a s h l a r g a  j a b r - z u l m  o ' t k a z i s h axloq va adolatdan 
e m a s , deb nasihat qildilar. 
Sh. Furye mavjud adolatsiz jamiyat о'rniga  m e h n a t jamoalariga 
asoslangan jamiyat qurishni taklif etdi. 
U  b u n d a y  j a m o a n i falanga deb atadi. 
F a l a n g a d a  m e h n a t g a yaroqli  b a r c h a 
kishilar mehnat qilishlari shart edi. Ular 
birgalikda sanoat va qishloq xo'jaligi 
mahsulotlari ishlab chiqarishlari hamda 
u m u m i y  u y d a yashashlari zarur edi. 
S h u n d a y qilingandagina  m e h n a t qu-
vonch va zavq manbaiga aylanardi. 
R.  O u e n esa katta  m u l k d o r  b o ' l -
ganligi uchun о 'z fabrikasida ishlayot-
gan ishchilarning ish vaqtini qisqartirdi, 
ularga yaxshi  m e h n a t sharoiti yaratib 
berdi  h a m d a yaxshi ish  h a q i  t o ' l a d i . 
Ishchilarning bolalari  u c h u n yasli va 
33- rasm. R. Ouen. 
144 

---

b o g ' c h a l a r  o c h d i .  K e k s a l a r g a esa  p e n s i y a  t a y i n l a d i . U  b o s h q a 
mulkdorlar  h a m  m e n d a n  n a m u n a oladi, deb о 'ylagan edi. Biroq uning 
o'ylari puch  b o ' l i b chiqdi. Sen-Simon, Sh. Furye va R. Ouenlar orzu 
qilgan adolatli jamiyatni ular taklif etgan yo'l, ya'ni mulkdor tabaqalami 
insofga chaqirish yo 'li bilan qurib bo 'lmas edi. Shuning uchun  h a m ularni 
utopistlar, ya'ni xayolparastlar, ular orzu qilgan adolatli jamiyat esa utopik 
(xayoliy) sotsializm deb atalgan.