O’zaro fikr olishuv. Fikrlash jarayoni talabalarning o’zaro fikr olishuvini ko’zda tutadi. Talabalarning o’zaro fikr olishishi ularning bir-biridan o’rganishdagi o’rtoқchiligiga asos soladi. Talabalardan fikrlovchi sifatida o’zlarida bo’lgan yirik fikr va oddiy xatoga bo’lgan қobiliyatlarini boshқalarga ochib berish talab etiladi.
O’zaro fikr olishishda talabalardan diққat bilan tinglash, o’zining қarashlar tizimini so’zlovchiga zo’rlab o’tkazish va boshқa so’zlovchilarni tuzatib turishdan o’zini tiyib turishi ҳam talab etiladi. Bunga javoban talabalar boshқalarning yalpi fikrlaridan foydalanish imkoniyatiga ega bo’ladi. Keng doiradagi munozara oқibati o’laroқ talabalar o’zlariga tegishli bo’lgan ғoyalarni taҳlil қilish va uni aniқlashga yanada қobiliyati orta boradi ҳamda ularni o’z bilimlari va ҳayotiy tajribalarida yaratgan ғoyalari tizimiga tirkab boradi. Fikrlash jarayonini tashkil etishda uni o’tkazishning bir necha modellari mavjud. Ular:
o’ziga ishonch ҳosil қilish;
ishda faol ishtirok etish;
o’rtoқlar va o’қituvchi bilan fikr olishish;
o’zgalar fikrini tinglay olish.
Tanқidiy fikrlashni ta’minlovchi savollar.Tanқidiy fikrlash jarayonida axborotni taҳlil қilish va izoҳlash, ғoyalarini taҳlil қilish, o’rganilayotgan ҳikoyalami o’z taxminiy rejalari bilan қayta tuzib chiқishga қaratilgan savollardan foydalaniladi. Қo’llanmada taҳlil қilinayotgan bu masalalar Senders (1969) ifodalari va Blum tizimli savollaridan olindi. Bu savollar turli satҳdagi қiyinchilikda fikrlashning turli ko’rinishlarini ta’minalashda vosita bo’lib xizmat қiladi. Eslab қolishga xizmat қiladigan savollar yoki formal satҳdagi savollar eng kuyi satҳdagi savollarga taalluқlidir. Baҳolash yoki ҳukm chiқarish natijasida beriladigan savollar fikrlashni ta’minlaydigan ikkinchi satҳdagi savollar sifatida қaraladi.
Formal satҳ savollari faktologik axborotlar olish maқsadida beriladi. Ular faқat mexanik eslashni va talabalarda yaxshi javob berish uchun қisқa muddatda ma’lum predmetlar bo’yicha bilim қismlari (fragment)ni talab қiladi.
Axborotlarni bir shakldan ikkinchi shaklga ko’chirish talabalardan uni ko’chim (tranformasiya) қilishni talab қiladi. Ko’chirish savollari talabalarga o’rganayotgan, tavsiflagan va ko’rgan vaziyatlari, saҳnalari va voқealarini o’zlari namoyish eta olishlari uchun beriladi. Ko’chirish savollari talabalarni axborotlarni қayta ishlash yoki boshқa shakllarga ko’chim қilishga ilҳomlantiradi. Talabalarga sezish, ko’rish (sensor) tajribasini yaratish, shundan so’ng esa boshқalarga o’z ko’rganlarini etkazish uchun uni e’lon қilish zarur. Bu fikrlashga tortishning faol ijodiy jarayonidir.
Talabalarga ғoyalar, faktlar, қaydlar va қadriyatlar orasidagi boғlanishlarni ochish uchun izoҳlashga қaratilgan savollar beriladi. Sendrs izoҳlashga қaratilgan savollarga nisbatan yuқori darajadagi fikrlashni talab қiladigan tayanch savollar, deb қaraydi. Boshқalar esa (Vogn va Estes) tushunishning o’zigina izoҳlashdir, deb ҳisoblaydilar.
Tatbiқ қilishga қaratilgan savollar o’қish (talaffuz) jarayoni yoki o’rganish tajribasida uchraydigan mantiқ muammolarini echish va chuқur o’iganish uchun imkoniyat beradi.
Taҳlil etishga қaratilgan savollar talabalardan u yoki bu voқeaning aҳamiyati etarii darajada yaxshi yoritilganmi, yo’қmi degan savolga javob berishga undaydi.
Sintez қilishga қaratilgan savollar yangicha fikrlash asosida ijodiy muammolami ҳal қilishga da’vat etadi. Sintez savollari talabalarga o’zining barcha bilim va tajribalarini muammoning ijodiy echilishida foydalanishga imkon beradi. Sintez savollari muқobil ssenariylar yaratishni ҳam taқozo қilishi mumkin.
Baҳolash savollari yaxshi va yomon, adolatli va adolastizlik to’ғrisida ҳukm chiқarish uchun beriladi.
Baҳolash savollari talabalar, axborotlar sifatini, yangi axborotlarga nisbatan o’z munosabatini baҳolay olishi ҳamda ularni қadrlay olishi uchun beriladi.
Tanқidiy fikrlashni rivojlantirish mualliflari fikrlash jarayonini tashkil etishda idrok қilishning tipini farқlaydilar:
Yaxlitligicha idrok etish. Mavzu yoki fan to’ғrisida umumiy bilim beradigan idrokning shaklidir.
Izoҳli idrok etish. Bu Blum izoҳlari darajasiga aynandir. Idrokning bu tipida talaba ғoya va ҳodisalarning o’zaro aloқalarini yoritadi, uning moҳiyatini muҳokama қiladi, fanning turli soҳalariga oid ғoya va axborotlarni ҳatto tashқi jiҳatdan boғliқ ҳodisalarni birlashtiradi.
Shaxsiy idrok etish. Talabalar o’zlarida avvaldan mavjud bo’lgan shaxsiy tajriba va bilimlar tuzilmasini yangi bilimlar bilaҳ boғlab tushunish jarayoni aks ettiradi.
Tanқidiy idrok etish. Mazmunni bir tomonga қo’yib, uni taҳlil қilish, uning nisbiy қimmatini, to’ғriligini, foydaliligini va talabalarning bilishi, tushunishi va қabul қilishi doirasida uning aҳamiyatini baҳolashdir.
Shunday қilib, axborotlarni chorlash, o’ylab ko’rish va fikrlash metodikalaridan foydalanish қuyidagi muҳim vazifalarni echish imkoniyatini beradi:
talabalarga maқsadlarini anglab olishga yordam beradi;
