Aqida bilmagan shaytoni eldur,
Agar ming yil amal deb qilsa eldur.
Shoiming dunyoqarashiga ko‘ra aqida - yagona Tangri taoloni tan
olish, noravo, ya’ni shariat man etgan ishlardan o‘zini tiymoq, Allohning
marhamatiga umid bilan yashamoq, noumid bo‘lmaslik, jamoat e’tiqodini
hurmat qilmoq, ma’rifatli bo‘lmoqdir.
461
So‘fi Olloyoming imon haqidagi qarashlari ham e’tiborga loyiq. Gmng
fikricha, imon kam ham boimaydi, ko‘p ham, u sobit, yaxlitdir:
Yaqin bilgilki imon bo‘lmagay kam,
Erur birdekziyoda bo‘lmagay ham,
«Sabot ul-ojizin»mng ba’zi qismlarida murshid va muridning kimligi,
ulaming o‘zaro munosabati, qanday sifat va fazilatlarga ega boiishlari
haqida fikrlar bayon etiladi. Asaming «rasmiy» boblarida murshid va
muridning yaxshi-yomon xislatlari xususida mulohaza yuritilsa, m afviza
(o(git, pand) qismlari hamda boblarga ilova y o ‘sinida berilgan hikoyat-
larda jiddiy hayotiy, tarbiyaviy ahamiyatga ega boigan axloqiy fikrlar
ilgari suriladi. Hikoyatlarda bayon qilingan mulohazalar o6ziga xos
krgazmalilik vazifasini o6taydi. Masalan, shoir kamtarlik va o‘z nasli-
nasabi bilan maqtanish haqidagi maVizadan so4ng quyidagi hikoyatni
keltiradi. U «Hikoyati hujjoj» deb nomlangan:
Musulmoniga bir kun aydi Xujjoj,
Duoi xayr ucliun bizga qo‘lung och.
Duoga q o i ko‘tardi ul neku xol,
Dedi: yo Rab, bu zolim jonini ol,
Dedi: Xujjoj o‘shal mardi xudoga,
Tiling bordi nechuk mundog‘ duoga?
Mazkur hikoyatdan awalgi ma’viza esa shunday bayon etiladi:
Tirik yurguncha zolim oigani xo‘b,
Ginadin harnecha kam boigani xo‘b.
Ko4rinib turibdiki, shoir hikoyat bilan ma’viza sngidagi fikrini yana-
da kuchaytiradi, ma’vizadagi xulosani hayotiy bir voqea bilan tasdiqlaydi.
«Sabot ul-ojizin»da SoTi Olloyor birovga tarbiya beruvchi kishining,
awalo, o‘zi qanday blishi kerak, degan savolni qyib, bunga
tarbiyalangan, kamolga erishgan bo‘lmogi lozim deb javob beradiki, bu
pedagogikaning asosiy shartlaridan biridir.
Shoir tarbiyachini ichi durru maijonlarga to4la dengizga qiyos etadi.
Uning vazifasi kishilami zidagi ilm javhari bilan serob qilishdan iboratdir.
U yana bir o‘rinda tarbiyachini shohga o‘xshatib shunday deydi:
Agar siz topsangiz bir yaxshi shaxni,
Xabardor aylangiz man ro‘siyahni.
Shoir bu misralarda shoh so4zini ikki ma’noda qo‘llagan: yaxshi shoh,
el yurtni obod qiladi. U xalqning tarbiyachisidir. Shuningdek, yaxshi
tarbiyachi ham yaxshi shoh kabi yuzi qoralaming dilini poklaydi.
Shunday qilib, Buyuk sahoba Ali bin Abu Tolib «Islom maktabining
bag‘rida inson nafsini poklashga, tarbiyalashga erishiladi», deydi. Zero,
462
odamni yomon yoilarga kirishiga, ko‘pincha uning nafsi sabab bo‘ladi.
So‘fi Olloyoming «Sabot ul-ojizin» asaridan ko ‘zda tutgan bosh maqsadi
ham shu nafsni poklash yo ‘li bilan axloq tarbiyasi, komil insonni voyaga
yetkazishdan iboratdir.
5.7. JAHON OTIN UVAYSIYNING OTINLAR MAKTABIHAQIDA
Markaziy Osiyoda otinlar maktabining asoschilaridan biri, ayollar
taUimida katta xizmat qilgan, ziga xos maktab yaratib shuhrat
qozongan mashhur otinlardan biri Jahon Otin Uvaysiy (XVIII asming
80»yillarida tug‘ilib, 65 yoshlarida vafot etgan) ma5rifatparvar shoira va
murabbiy sifatida mashhurdir.
Umarxon Marg6ilon hokimi (1800-1809-yillar) boiib, Nodiraga
o‘ylangan paytda Uvaysiy shoira sifatida tanilgan edl. Shuning uchun
ham Nodiraning
tashabbusi bilan ular o6rtasida do‘stona aloqa
o‘rnatilgan va ikki shoira opa-singil tutindilar. Umarbek (1809-1822)
Qo‘qon xoni boigach, Nodira poytaxtga kchib kelgandan keyin
maxsus yorliq bilan Uvaysiyni ham rdaga olib kelib murabbiylikka
tayinlaydi. Uvaysiy rdada yosh bolalar va kanizaklami she’r san’ati va
musiqasiga o‘qita boshlaydi.:
Uvaysiyning muallimlik faoliyatini rganar ekanmiz, uning
qitish usullari haqida, o‘sha davrdagi qizlar maktabi, ulaming
mazmunida otinlaming o‘mi haqida muayyan maiumotga ham ega
boiamiz.
Jahon otin Uvaysiy faoliyat ko‘rsatgan qizlar maktabi ham ana
shunday ibrat olsa arziydigan bilim o6choqlaridan sanalgan. 0 6zining
butun
faoliyati
davomida
xalqimiz
orzu»umidlarini
ro6yobga
chiqarishga harakat qilgan Jahon otin xalqimizning oqila qizlarini
tarbiyalash, go6zal hayotga erishishning birdan-bir yo6li deb o6ylab,
o6zining butun umrini yosh qizlarga taiim va tarbiya berishga
bagishladi. 0 6zbek ayollarining ma’naviy ozodligi ularning nazm
dunyosiga kirib, baralla kuylashida muhim o6rin tutdi.
0 6z maktabida qizlarga boshlang6ich taiim berar ekan, Jahon otin
ularning zehnini o6stirishga katta ahamiyat beradi. U o6z
shogirdlariga savod o6rgatibgina qolmay, ular orasidan iqtidorli qizlami
tanlab Sharq she’riyati bilan tanishtiradi. Qizlarni nazm bo6stoniga
yetaklaydi.
G6ulom Zufariyning quyidagi lirik hikoyasi fikrimiz dalili bo6la
oladi:
463
«Andijon hokimi Rahmonquliboy qizi Mohlaroyimni Umarxonga
hadya qilib yuboradi. Umarxon she’riyatga qattiq berilgan kishi
boMganidan, mening hamxonam, albatta shoira boiishi lozim, deb
yurarkan. Mohlaroyim esa yuqori tabaqa oilaga mansub sohibjamol qiz
edi, ammo, she’riyatdan uzoqda edi, shu «nuqsoni» uchun Umarxon
Mohlaroyimni o‘z nikohiga olmaydi: «tahqirlangan» qiz kundan-kun
soiib boradi. Uvaysiy voqeadan xabar topib, qizga achinadi, kelib u
bilan suhbatlashadi. Qarasa, Mohlaroyim juda fozila, aql-farosatli qiz
ekanligi maium boiadi. Shu kundan boshlab Uvaysiy Mohlaroyimga
adabiyotdan nazariy va amaliy dars bera boshlaydi. Mohlaroyim she’r
yozishni mashq qiladi. Shu tariqa oradan bir yil o6tadi, bu davrda,
Mohlaroyim zbek va fors tillarida yetuk she’rlar yoza boshlaydi, bu
ustozi Uvaysiyga manzur boiadi. Mohlaroyim Uvaysiy imtihonidan
oiadi, lekin Umarxonga qay yocsinda imtihon berish ustoz va
shogirdning boshini qotiradi.
Yoz kunlarining birida, asr bilan shom orasida, Uvaysiy
Mohlaroyimga harir liboslar kiydirib, Umarxonning bog‘iga olib
chiqadi. Bog6dagi marmar hovuz atrofida rango-rang gullar ochilib,
bulbullar xonish qilardi. Marmar hovuzda esa oltin baliqlar suzardL
Uvaysiy Mohlaroyimni hovuz bo4yidagi kursiga oiqizib, haram
xonimlaridan biriga: «Mening shoh hazratlarida zarur ishim bor,
shahanshohim iltifot qilib, bir sayri bog‘ qilmasmikinlar, kamina bu
fursatdan istifoda bo‘lib, ul hazratga arzi niyoz qilsam», deydi va o‘zi
darhol qaytib, hovuz atrofidagi bir gul ostiga yashirinadi.
Oradan andekfursat o ‘tmay, bog ‘da Umarxon paydo bo ‘ladi.
U viqor bilan, ohista marmar hovuz tomonga qarab yuradi.
Yaqinroq kelib qarasa, odatda Umarxon o ‘tiradigan hashamdor kursida
sohibjamol bir qiz o ‘tiribdi. Umarxon bu gulchehraga mahliyo bo ‘lih,
unga fors tilida she V bilan savol beradi va qiz unga munosib javoblar
qaytaradi:
Do'stlaringiz bilan baham: |