Toshkent moliyainstituti n. Atayeva, F. Rasulova, M. Salayeva, S. Hasanov

1 0 ‘sha joyda, 76-bet.

2 0 ‘sha joyda, 23-24-betlar.

252

---

talablariga  javob  bera  oladigan  va  shu  jamiyat,  el-yurt  uchun  xizmat 

qiladigan  yetuk  insonni  tarbiyalashdan  iborat  deb  bilgan.  Forobiy 

pedagogik  taiimotining  asosida  axloqiy  go‘zal,  mustaqil  fikrlovchi, 

barkamol insonni shakllantirish masalasi yotadi.

Insonning  kamolga  yetishida  ham  aqliy,  ham  axloqiy  tarbiyaning 

zaro  aloqasi  muhim  ahamiyat  kasb  etadi.  Bunda Forobiy  orzu  qilgan 

taiim  va tarbiya birligi hozirgi  davrimizda ham yoshlami tarbiyalashda 

katta ahamiyatga egadir.

Forobiy  «Aql  ma’nolari 

to ‘g ‘risida»,  «Baxt-saodatga  erishuv 

to ‘g ‘risida»  asarlarida  yoshlaming  bilimiga  boigan  intilishlarini  har 

tomonlama  keng  yoritishga  harakat  qiladi:  «Kishi  biror  buyum  haqida 

bilishni  istasa, uning qandaydir bir holatini biladi,  ongini o6sha predmet 

shaklidagi  bilimga  yo‘naltiradi.  Bu  o‘zi  intilgan  haqiqatni  qidirish 

demakdir». Forobiyning bilish  to4g‘risidagi nazariy asoslarini, xususan, 

mantiq  fanida  bilish jarayoni  va  bilish  shakllarining  mohiyati  birinchi 

marta ochib berildi. Bu jarayonlar mantiqda unga rioya qilish tafakkurini 

takomillashtirish  va  murakkab  bilish  jarayonida  qo‘pol  xatolaming 

oldini olish qonunlari sifatida aks etadi.

Forobiy  fikrlash  faoliyatini  faollashtirishning  didaktik  tamoyillari 

va  metodlarini  asoslab  berdi.  Unga  o‘qitishning  amaliy  yo‘nalganligi; 

nazariy bilimlar uzluksizligi va bilish metodlari;  mantiqiylik va uzviylik 

hukm metodlari  va usullari; induksiya va deduksiya  metodlari kiradi.

Forobiy  tomonidan  ishlab  chiqilgan  fanlar  tasnifi  ilmiy  bilimlar 

g‘oyasining  rivojlanishini  ta’minlaydi.  U  shunday  yozadi:  «Fanlar 

tasnifi insonga zarur, foydali, tugallangan, haqqoniy, kuchli hamda qaysi 

birlari  u  qadar zarur  emas  va kuchsizroq,  shuningdek,  o6rganish  uchun 

nimadan  boshlash,  xususan,  nimani  o‘rganish,  nima  yaroqli,  qaysi  biri 

yaroqsiz va  qay  darajada uni  egallashga yordam beradi.  Shunday  qilib, 

uning fanga boigan munosbati  krlikka,  nodonlikka emas,  balki bilim 

egallash va nodonlikka kurashga asoslanadi».

Forobiy  tomonidan  asoslangan  pedagogik  taiimot  o6zida  quyidagi 

asosiy g6oyalami ifodalaydi:

-   ma’naviy  tarbiyani  tashkil  etish  va  shaxsda  aqliy  sifatlami 

tarbiyalash uning kamolotga erishishini kafolatlaydi;

-   odob  tarbiyalanuvchi  qiyofasida  namoyon  bo6luvchi  axloqiy 

xislatlaming  eng  asosiysi  bo6lib,  insonda  oliyjanob  sifatlarni 

tarbiyalashda  asos  bo6lib  xizmat  qiladi.  Shaxsda  odob  ko6nikmalarini 

shakllantirishda  ularga  inson  xulqi  va  odobini  muhim  ma’naviy  ~

253

---

axloqiy  sifatlar  ekanligini  hayotiy  misollar  yordamida  yoritib  berish 

muhim ahamiyatga ega;

-   tarbiyalanuvchida  irodaning  hosil  bo‘lishi  atrof-muhit  hamda 

tarbiyaviy  faoliyat mazmunigako‘pjihatdanbog‘liq.

Abu Nasr Forobiy  ta’lim-tarbiya samaradorligini yuqori  baholagan 

pedagogik,  didaktik  tamoyillar,  ta’lim-tarbiya  shakllari  va  usullari 

quyidagilar:

-  ta’limning ilmiyligi va amaliy ahamiyatga egaligi;

-  tizimliligi, mantiqiyligi  va ketma-ketligi;

-  hayot bilan bog‘liqligi;

-  tushunarli bo‘lishi;

-  kuzatish va tajribalar;

-   dialektik,  isbotli,  tortishuvli,  ritorik va  she’riy  mulohaza yuritish 

usullari;

-  induksiya va deduksiya usuli;

-  mashqlami bajarish, takrorlash va h.k.

Shunday  qilib,  Forobiyning  ta’lim-tarbiya  to‘g‘risidagi  teran 

fikrlari,  ibratli  mulohazalari  hozirgi  kunda  ham  o‘z  dolzarbligini 

yo‘qotgan emas.

Sharqning  ulkan  qomusiy  olimi,  jahon  ilmi  va  pedagogik 

fikrlarining  eng  mashhur  namoyondalaridan  Abu  Ali  al-Husayn  ibn 

Abdulloh  ibn  Sino  (980-1037)  ta’lim-tarbiya  masalariga  jiddiy  va 

ijodiy  yondoshgan.  Olimning  bolani  tarbiyalash  va  o‘qitish  haqidagi 

pedagogik - psixologik qarashlari o‘zining chuqurligi, insonparvarligi va 

teranligi bilan kishini hayratda qoldiradi.

Ibn Sino «Risolat at-tayr»