|
Yx = 0,49 + 3,65 • 2,4 + 0,09 • 80 +1,02 •
8
- 0,122 • 25 + 0,052 • 25 = 22,86%
U 0,36% ga oshib ketyapti. Korxona o ‘z imkoniyatlaridan juda
yomon foydalanmoqda degan xulosaga kelish mumkin.
Har bir omilning natijaviy ko‘rsatkich o'sishiga (rejadan chetga
chiqish) ta ’siri quyidagicha hisoblanadi:
A
Y ^b rb x ,
(21)
bu yerda
- bog‘lanish tenglamasida regressiya koeffitsiyenti;
д*. - omilli k o ‘rsatkichning hisobot davridagi o ‘zgarishi.
Demak, har bir omil ko‘rsatkichlari bo'yicha reja oxirigacha
bajarilmagan (-jadval), rentabellik darajasi rejadagiga 2,09% gayetmadi.
1.36-jadval
Omillarning rentabellik darajasi o ‘sishiga ta’siri hisobi
Omilli
ko'rsatkich
Hisobot davridagi
ko‘rsatkichlar darajasi
Длг,
b,
reja
haqiqiy
Xl
2,5
2,4
-0,1
3,65
-0,365
*2
90
80
-10
0,09
-0,900
x3
8,2
8,0
'0,2
1,02
-0,204
64
X
4
22,0
25,0
+3,0
-0,122
-0,260
X5
30
25
-5,0
+0,052
-0,260
Y
25,0
22,5
-2,5
-
-2,095
5. Chiziqli dasturlash usuli va uning tahlilda qoMlanilishi
Chiziqli dasturlash usuli iqtisodiyotda ko‘p uchraydigan ekstremal
masalalami hal qilishda ko‘p qo‘llaniladi. Ushbu turdagi masalalami
yechimi funksiyalardagi o'zgaruvchan miqdorlami chetki qiymatlarini
(maksimum va minimum) topishga qaratilgandir.
Chiziqli
dasturlash
qat’iy
funksional
bogiiqlikda
bo‘lgan
voqeliklami o'rganib, chiziqli tenglamalar tizimini (tenglama va
tengsizliklami qayta shakllantirib) yechishga asoslangan. 0 ‘zgaruvchan
miqdorlarning matematik
ifodasi,
ulaming aniq
tartibi,
hisob-
kitoblarning ketma-ketligi, mantiqiy tahlillaming chiziqli dasturlashga
xos jihatlardir. Ushbu usulni faqat quyidagi holatlarda qoMlash mumkin:
A) o ‘rganilayotgan o'zgaruvchan miqdorlar matematik aniqlik va
miqdoran cheklangan bo4 Isa;
B) omillarni o ‘zaro almashtirish asosida aniq ketma-ket hisob-
kitoblar amalga oshirilsa;
V)
o ‘rganilayotgan obyektning tushunishdagi mantiqiy asoslash
bilan hisob-kitoblardagi mantiq, matematik mantiq o ‘zaro mos kelsa.
Chiziqli dasturlash qo6llanib hal etiladigan barcha iqtisodiy
masalalar aniq cheklangan sharoitlarda muqobil yechim topishi bilan
farq qiladi. Demak, mazkur usulda masalani hal qilish - mavjud muqobil
imkoniyatlar orasida eng maqbul hamda yaxshisini tanlab olishdir.
Iqtisodiyotda chiziqli dasturlashdan foydalanishning qimmati va
ahamiyati shu bilan izohlanadiki - mavjud ko‘p miqdordagi ahamiyatli
muqobil variantlar ichida eng maqbul variant tanlanadi. Boshqa usullar
yordamida mazkur turdagi masalalami hal qilishning imkoni mavjud
emas.
Ushbu usul yordamida sanoat korxonalarida stanoklaming eng
maqbul unumdorligi, qishloq xo'jaligida minimal miqdor va qiymatdagi
ozuqa ratsioni, transport masalalari hal etiladi.
65
Nazariy o'yin usuli va tahlilda foydalanishning o'ziga xos
tomonlari. Nazariy o'yin usuli o‘rganilayotgan voqelik tafsifiga ko‘ra
undagi mavjud vaziyatlar ichida eng maqbul strategiyani topishni tadqiq
qiladi. Bunda korxona uchun eng qulay va maqbul vaziyat strategiya
qilib boshqaruv qarorlari asosida belgilab olinadi. Mazkur holatni
matematik ko'rinishga keltirishda har bir vaziyatni alohida o ‘yin
ishtirokchisi deb belgilab olinadi. Har bir ishtirokchi esa o'zining
manfaatini maksimallashtirishni boshqa ishtirokchilar hisobidan amalga
oshirishga harakat qiladi.
Nazariy o‘yin usulida masala aniq formulalashtirishni talab qiladi.
Bunda o ‘yin qoidasi va ishtirokchilar soni belgilanadi, ishtirokchilar
imkoniyatidagi strategiyalar aniqlanadi, yutuqlar va yutqazishlar
o ‘rganiladi.
Masalalami hal qilishda algebraning chiziqli tenglamalar va
tengsizliklar tizimi usullari va boshqa shu kabilardan foydalaniladi.
Nazariy o ‘yin usulining mazmunini quyidagi misolda ko'rishimiz
mumkin.
Korxona mavsumiy ishlab chiqarish sikliga ega bo‘lib bolalar
kiyimi ishlab chiqarishga ixtisoslashgan. Qishki mavsum uchun kurtka
va palto ishlab chiqarish imkoniyati mavjud. Biroq, mahsulotlami qaysi
birini qancha ishlab chiqarish qish mavsumidagi ob-havoga bog'liq.
Agar, qish mavsumida o ‘ta sovuq b o iish i kutilayotgan b o is a palto
mahsuloti ko‘p ishlab chiqariladi. Basharti, qish mavsumi iliqroq kelsa
kurtka mahsulotiga talab ko‘p bo‘ladi. Yana, bu yerda shu holatlar
kuzatiladiki qishning оЧа sovuq bo‘lishi rejalashtirilgan bir paytda
mavsum iliq kelishi mumkin, yoki aksincha. Bu esa, korxona ishlab
chiqargan mahsulotlarini qaysi bir turini sotilmay qolishiga sabab
boMadi. Demak, yuqorida ko‘rib chiqilgan vaziyatlarda korxonaning
mahsulot sotishdan tushum, pirovardda esa foydasi (zarari) turlicha
bo'ladi. Maksimal tushumga, uning natijasida foydaga erishish (yoki
zarar
ko'rish) korxona uchun eng ma’qul variant hisoblanmaydi.
Chunki, qaysidir bir vaziyat ushbu maqsadni yo'qqa chiqarishi mumkin.
66
Shuning uchun, bu holatda tushum hamda foyda olishning o 4rtacha
miqdorini belgilab olish eng to4g 4ri y o 4l hisoblanadi. Chunki, ob-havoni
qanday bo4lishidan qat’iy nazar mahsulotlar miqdorini maqbul holatda
rejalashtirish qo'yilgan maqsadga erishishdagi eng to 4g 4ri yo4ldir. Ushbu
usulni quyidagi misol yordamida o 4rganib chiqamiz.
Bolalar ustki kiyimi ishlab chiqarishga ixtisoslashgan kichik
korxona oktyabr va noyabr oylarida bir dona kurtka ishlab chiqarish
uchun 30,0 ming so4m xarajat qiladi, bir dona palto ishlab chiqarish
uchun esa -40,0ming so4m xarajat qiladi. Sotish bahosi esa kurtka uchun
- 35,0 ming so4m bo‘lsa, Palto uchun esa - 50,0 ming so‘m.
K o4p yillik kuzatishlar shuni ko‘rsatadiki, korxona havo iliq kelsa
270 dona kurtka, 170 dona palto sotar ekan. Sovuq havoda esa 200 dona
kurtka mahsuloti, 250 dona palto mahsulotini sotish imkoniyati mavjud.
Ob-havoni qanday bo'lishligi avvaldan bashorat qilish qiyinligini
e’tiborga olib, ya’ni tabiat injiqligini hisobga olgan holda korxonaga
tushadigan tushumni barqarorlashtirish talab etilsa, quyidagicha hisob-
kitob ishlari amalga oshiriladi.
1. Mavsum iliq kelsa korxona tushumi quyidagicha bo4ladi.
270* 35 + 170 *50
=
19500,0 m ing s o ‘m;
2.
Mavsum sovuq kelsa korxona tushumi quyidagicha bo4ladi.
200 * 35 + 600*50
=
17950,0 m ing
so
‘nu
Bu yerda korxonaning iliq havo uchun m oijallagan strategiyasini
A hamda sovuq havo uchun esa V, tabiatning iliq havosi uchun S,
sovuq havosi uchun D kabi belgilashlami kiritamiz
Korxona uchun A va V strategiyalardan tashqari, tabiatning
injiqligi ham mavjud. Bu holat ham erishiladigan tushum, natijada esa
foydaga (zarar) o‘z ta’sirini
ko‘rsatadi. Misol uchun, korxona A
strategiyani qo'lladi, lekin havo sovuq (D) keldi. Bunda korxonaning
tushumi:
200 *35 + 170 * 5 0 - 8 0 * 40
=
12300 m ing s o ‘nu
Agar korxona V strategiyani qo'llagan holda S iliq havo bo4 Isa, u
holda:
200 * 35
-
70 * 30 + 170 *50
=
1300 m ing s o ‘m n i
tashkil etadi.
67
Yuqoridagi ma’lumotlardan foydalanib esa, quyidagi matritsa
jadvalini tuzamiz. Bunda korxona R r komanda, tabiatni esa R2 shartli
belgi bilan belgilab olamiz.
1.37-jadval
Do'stlaringiz bilan baham: | 
