Toshkent moliya instituti f. T. Bazarova

 

Nazorat uchun savollar 

 

1. Biznes-reja haqida tushuncha bering. 

2. Biznes reja qanday tarkibiy bo‘limlardan iborat ? 

3. Korxonaning marketing dasturi tarkibi nimalardan iborat ? 

4. Marketing dasturi nima?  

5. Biznes-rejaning marketing bo‘limi haqida tushuncha bering. 

---

120 

 

 

 

 

 

VI bob. STRATEGIK VA TAKTIK REJALASHTIRISH, 

MARKETING NAZORATI 

 

6.1.Umumiy strategiya va marketing strategiyasi 

 

O‘tgan mavzulardan bizga ma’lum bo‘ldiki, «marketing» jamiyatda 

va korxona faoliyatida juda muhim. Endi esa korxona faoliyatiga 

marketingning ta’sirini o‘rganamiz. Buning uchun Dell kompyuterlarini 

misol qilib olamiz.

 

Michel Dell – kollej yotoq xonasida kompyuter olib sotar edi. 

Dillerlarning ustamasi baland bo‘lib, mijoz xohlagan konfiguratsiyada 

kompyuter tayyor bo‘lmasdi. Dell esa gazeta orqali e’lon berib 

mijozlardan buyurtma qabul qilib olar va uni tezlik bilan UPS orqali 

yuborardi.  Michel Dell kompyuterlari arzon edi. Mijoz bilan to‘g‘ridan 

to‘g‘ri vositachisiz ishlardi. Buyurtmaga asosan ishlab chiqarish ham 

narxni pasaytirardi. Mijoz bilan to‘g‘ridan to‘g‘ri ishlash esa doimo u 

bilan aloqada bo‘lishni ta’minlardi. Agar muammo paydo bo‘lsa, darhol 

uni tuzatardi. Dell mijozining ishonchiga kirish uchun o‘z hisobidan 

mijozga kafolat berish xizmatini ham yo‘lga qo‘ydi hamda ishchilarini, 

mijozlarni ruhtlantirish uchun doimo mashg‘ulot darslari o‘tkazardi. 

Albatta hammani birdek qanoatlantirish juda qiyin!!! 

Masalan, Dell “notebook”larining dizayni unchalik chiroyli 

bo‘lmagani uchun kompaniya foydasi keskin tushib ketdi. Lekin zukko 

marketologlar xatolarni o‘rganib, kamchiliklarni to‘g‘rilashdi, yana 

hammasi joyida edi. Sotish hajmi oshgach, Dell reklamaga ko‘proq pul 

tikdi. Uning marketing xizmati – Dell kompyuterlarini mijozlar uchun 

aynan ishlab chiqarilganligini targ‘ib qildi. Shuningdek, Dell hukumat va 

yirik kompaniyalar bilan uchrashib, o‘z kompyuterlarini taklif qildi. 

Super kompyuterlar (high power computers)ga talab tushdi. Darhol Dell 

ilmiy tadqiqot va tajriba-konstuktiv ishlari (ITTKI) uchun katta pul 

ajratdi, chunki mijozlar istagini bajarish kerak edi. Dell tashqi bozorga 

chiqishning kelajagi borligini ko‘rdi. Ko‘pchilik o‘z mahsulotini chetga 

eksport qilsa, Dell esa boshqa davlatlarda o‘z zavodlarini qurdi. Yiliga 

marketing uchun 80 mln. $ sarflab Dell kompyuterlarining samaraliligini 

---

121 

 

targ‘ib qildi. Boshqa raqobatchilar Dellning mijozlar bilan to‘g‘ri ishlash 

mexanizmini ko‘chirishdi. Masalan, IBM o‘zining chakana sotuv 

bo‘limini ochdi. Lekin IBM dillerlari bundan xafa bo‘lishdi va IBM narx 

raqobatiga mag‘lub bo‘ldi. Chunki mijozga to‘g‘ridan to‘g‘ri sotish IBM 

marketing dasturiga juda teskari edi. Keyinchalik Dell mijozga to‘g‘ridan 

to‘g‘ri sotishning boshqa yo‘lini topdi, ya’ni  internet orqali 

(www.dell.com) sotuvni yo‘lga qo‘ydi va oyiga 1,5 mln. $ foyda olardi. 

Online sotuv xarajatlarini keskin tushirdi. Sotish xarajatlarini kamaytirib, 

tannarxni arzonlashtirdi. Yuqoridagilardan ko‘rinib turibdiki, Dell 

kompanyasining biznesi ayni damda juda muvaffaqiyatli. Lekin 

kompaniya kelajakda mijozlarni qanoatlantirish uchun izlanish olib 

bormasa, o‘z marketing strategiyasini o‘zgartirib bormasa bozorda o‘z 

o‘rnini yo‘qotishi mumkin. Yuqorida biz Dell marketing menejerlarining 

kompaniya marketing strategiyasini rivojlantirish uchun amalga 

oshirilgan ba’zi bir qarorlarni ko‘rdik. Marketing qarorlarini qabul qilish 

oson emas va ba’zida marketing strategiyasini o‘zgartirishga to‘g‘ri 

keladi. Dell misolidan ko‘rinadiki, marketing qarorlari kompaniya 

muvaffaqiyati uchun juda muhim. Bugun tashkilotning yutuqlari uning 

faoliyati bilan ishlab chiqarilayotgan mahsulotga iste’molchilarning 

talablari darajasi bilan belgilanadi. Shu bois firmaning uzoq istiqbolgacha 

bozordagi muvaffaqiyatini belgilovchi strategiyalari orasida marketing 

strategiyasi asosiy rol o‘ynaydi. Marketing strategiyasini shakllantira 

borib, yuqori rahbariyat bir qator o‘ta muhim omillarni hisobga oladi: 

–

 

tashkilotni boshqarishda marketingning o‘rnini; 

–

 

tashkilot rivojlanishining umumiy strategiyasini; 

–

 

bozordagi ahvoli va raqobat kurashlarining o‘ziga xos xu-

susiyatlarini; 

–

 

talabning holati, uni rivojlantirish tendensiyalari va tashqi 

marketing muhitining boshqa omillarini; 

–

 

boshqaruv resurslari va firmaning o‘z imkoniyatlarini. 

Bu va boshqa omillar marketing strategiyasining turlari va mazmu-

nini belgilaydi. 

O‘sishning dinamik (stabilligi)ligi va tashqi muhitning tashkilotga  

ta’sir darajasi boshqaruv konsepsiyalarini iste’molchilar talablariga             

yo‘naltirib, uning o‘zgarishiga sabab bo‘ladi. Bugun marketing firma 

faoliyatining hamma sohalariga yorib kirgan. Strategik boshqaruvda 

marketing biznesning falsafasi, firma strategiyalarini ishlab chiqish uchun 

axborotlar yig‘ish va ularga ishlov berish, shuningdek, firma 

---

122 

 

strategiyalarini amalga oshirish vositalaridir. Marketing xizmati tomonidan 

ishlab chiqiladigan marketing strategiyasi firmaning umumiy strategiyasini 

realizatsiya qilish jarayoniga uning elementlaridan biri sifatida qo‘shiladi. 

Umumiy strategiya – bu uzoq muddatli istiqbolda tashkilot bel-

gilangan asosiy maqsadlarga olib kelishi kerak bo‘lgan bosh 

yo‘nalishlarining oqibatlari va uning harakat tarzidir. Umumiy strategiya 

tashkilotning asosiy rivojlanish konsepsiyasida, strategik hududlardagi 

tadbirkorlik faoliyatining global maqsadlari va vazifalarida ifodalanadi. 

Bu alohida biznes yoki mahsulotni nima qilish kerakligi, tashkilot 

qanday qilib va qaysi yo‘nalishda rivojlanishi kerakligi, bozorda qanday 

o‘rin egallashi borasidagi qarorlardir. Umumiy strategiya tashkilotning 

yuqori darajasiga taalluqli, yuqori rahbarlar tomonidan ishlab chiqiladi 

va uning vazifalari hamda maqsadlarini amalga oshirish vositasi 

hisoblanadi. 

 Marketing faoliyati – bu ancha past darajadagi faoliyat, shu bois 

firmaning marketing xizmatiga nisbatan umumiy strategiyasi uning 

yutuqlarga erishish vositasi hisoblanadi. Aytish mumkinki, marketing 

strategiyasini ishlab chiqish firmaning umumiy strategiyasidan 

boshlanadi. 

Umumiy strategiya – bu bozordagi shunday muomala tabiatiki, u 

tashkilotni uzoq muddatli istiqbolda turib, faoliyat yuritishini ta’minlashi 

kerak. Bu bozorning raqobatli muhitida xaridorlari barqaror bo‘ladigan 

raqobatbardosh mahsulotlar ishlab chiqarishni bildiradi. Bu mahsulotlar 

birinchidan, xaridorlar uchun shunchalik qiziqarliki, unga pulini 

berishga tayyor, ikkinchidan, xaridorlarga boshqa firmalar tomonidan 

ishlab chiqarilayotgan o‘xshash mahsulotlarga nisbatan qiziqarli. 

Umumiy strategiya ana shunday mahsulot ishlab chiqilishini ko‘zda 

tutadi. Aynan u firmaga raqobat ustuvorligini ta’minlaydi. 

Strategik boshqaruv sohasidagi yetakchi nazariyachi va mutaxassis-

lardan biri M.Porter tashkilotning raqobat ustuvorligini  ta’minlovchi 

tabiati bozordagi strategiyasining uch turini ajaratadi: xarajatlarni 

minimallashtirishda yetakchilik, differensiatsiya va jamlanish. 

Xarajatlarda yetakchilik strategiyasi shu bilan bog‘liqki, bunda 

kompaniya ishlab chiqishda va o‘z mahsulotlarini realizatsiya qilishda 

eng kam xarajat qilishga erishadi. Natijada u mahsulotiga eng kam narx 

qo‘yib, bozorning katta qismi (ulushi)ni egallab olishi mumkin. 

Strategiyaning bunday turini realizatsiya qiladigan firmalar ishlab 

chiqarish, ta’minot va savdosini yaxshi tashkil qila olish texnologiyasi 

---

123 

 

va injenerlik-konstruktorlik bazasi yaxshi bo‘lmog‘i zarur. Ushbu 

strategiyadagi marketing yuqori rivojlangan bo‘lishi shart emas.  

Defferensiatsiyalash (ixtisoslash) strategiyasi firmaning noyob 

xossaga ega mahsulot yaratishini, bu mahsulotlar xaridorlarga yoqishini 

va ular pul to‘lashga tayyorligini bildiradi. Ushbu strategiya raqobatchi-

larnikiga o‘xshamagan mahsulot ishlab chiqarishga yo‘naltirilgan. 

Strategiyaning bu turini realizatsiya qiluvchi firmalar ITTKI o‘tkazish 

uchun mahsulotni yaxshi dizayni, yuqori sifatini, marketingning 

rivojlangan tizimini ta’minlashlari lozim. 

Jamlanish strategiyasi diqqatni aniq iste’molchilar qiziqishiga 

qaratishni ko‘zda tutadi. Diqqatni bir joyga jamlab mahsulot yaratish 

yoki ma’lum guruh odamlarning noodatiy talablarini qondirish bilan 

bog‘liq yoki mahsulotga erishish imkonining o‘ziga xos tizimi 

yaratiladi. Ushbu turdagi strategiyani qo‘llab, firma bozorning ma’lum 

segmentini mahsulotning ma’lum turiga talabini sinchiklab ayniqlaydi, 

buning uchun esa jiddiy marketing kuchini taklif etadi. 

Biznesni rivojlantirish strategiyasi umumiy strategiya hisoblanadi 

(ba’zisli yoki etalonli). Ular bevosita obyekt sifatida tashkilotning 

potensialiga (ishlab chiqarish turlari, faoliyat tarmog‘i, biznesning 

yo‘nalishiga) ega. Qulaylik uchun ularning turli-tumanligini uchta asosiy 

turga birlashtirish mumkin: 

–

 

o‘sish strategiyalari; 

–

 

qisqartirish strategiyalari;