Toshkent moliya instituti "bank ishi" kafedrasi "bank ishi"

Valyuta atribtaji – bu  valyutani  sotish  yoki sotib  olish bo‘lib, keyinchalik teskari 
bitim tuzib, valyuta kurslari farqi yordamida foyda olish maqsadida o‘tkazishni ifodalaydi. 
Arbitraj  operatsiyalarini  o‘tkazishning  asosiy  shartlaridan  biri  bozorning  turli 
sigmentlariaro  kapital  oqimi  erkin  bo‘lishi,  ya’ni  valyutalarning  erkin  konvertirlanishi, 
valyuta cheklovlarining yo‘qligi va boshqalar hisoblanadi. 
Arbitraj  ikki  xil  –  joylashuvga  ko‘ra  va  vaqtli  bo‘ladi.  Ularning  har  biri  ham  o‘z 
navbatida  oddiy  va  murakkabga  bo‘linadi.  Operatsiya  ikki  valyuta  ishtirokida  amalga 
oshirilsa oddiy, uch va undan ortiq valyutalar bilan amalga oshirilsa murakkab bo‘ladi. 
Joylashuvga ko‘ra arbitraj banklarning turli valyuta bozorlaridagi kurs farqi orqali 
foyda  olishini  bildiradi.U  valyuta  risk  bilan  bog‘liq  emas,  chunki  valyuta  savdosi  bir 
vaqtning  o‘zida  amalga  oshiriladi.  Masalan,bank  vakili  Singapurda  valyutani  sotib  oladi 
(sotadi) va shu vaqtning o‘zida u o‘zining Londondagi korrespondenti orqali shu valyutani 
sotadi( sotib oladi). 
Vaqtli  arbitraj  vaqt o‘tishi bilan  valyuta  kursi  orasidagi  farq  orqali  foyda  olishdir. 
Valyuta  arbitraji  spot  va  forvard  sharoitida  amalga  oshirilishi  mumkin  va  bu  turdagi 
operatsiyalarda valyuta risklari mavjud bo‘ladi. 
Arbitraj  operatsiyalari  tijorat  banklari  dillerlari  ishining  asosiylaridan  hisoblanadi. 
Ko‘pincha  arbitraj  bitimlarini  o‘tkazish  imkoniyatlari  sanoqli  daqiqalardagina  to‘g‘ri 
kelishi  mumkin,  shuning  uchun  dillerning  arbitraj  operatsiyasini  tezda  baholash  va 
hisoblashi  qobiliyatidan  ko‘p  narsa  kelib  chiqadi.  Arbitraj  operatsiyasini  muvaffaqiyatli 
o‘tkazish  uchun  bozorni  yaxshi  o‘rganish,  kelajakni  ko‘ra  bilish  kabilar  dillerlar  uchun 
zaruriy shartlardan biridir. 
Hozirgi  kunda  vakolatli  banklar  valyuta  amaliyotlarini  amalga  oshirish  doirasini 
jaxon  amaliyotiga  muvofiq,  kengaytirishga  yordam  beradigan  O‘zbekiston  valyuta 
bozorini erkinlashtirish bo‘yicha chora-tadbirlarni amalga oshirishni hisobga olgan holda, 
manfaatdor  idoralarga  xalqaro  valyuta  bozori  faoliyat  yuritish  uslublarini  diqqat  bilan 
o‘rganish  hamda  mamlakat  iqtisodiyotiga  salbiy  ta’sirlarga  yo‘l  qo‘ymaslik  maqsadida 
valyuta  risklarini  tartibga  solish  instrumentlarini  qo‘llash  uchun  shart-sharoitlar  yaratish 
choralarini ko‘rishlari lozim. 
Hozirgi vaqtda tijorat banklarining valyuta bozoridagi faoliyatining Markaziy bank 
tomonidan  tartibga  solinishi  bank  tizimidagi  eng  muhim  va  dolzarb  masalalardan  biri 
bo‘lib  turibdi.  «O‘zbekiston  Respublikasi  Markaziy  banki  to‘g‘risida»gi  qonunning  40-
moddasiga  muvofiq,  Markaziy  bank  valyutani  tartibga  solish  va  valyutani  nazorat  qilish 
davlat organi bo‘lib hisoblanadi. 
Bu  masalaning  dolzarbligi  asosan,  ko‘pgina  yirik  vakolatli  banklar  aktivlarining 
asosiy  qismini  valyuta  sohasiga  yo‘naltirilganligi,  ya’ni  xorijiy  valyutadagi  aktivlardan 
iboratligi  bilan  izohlanadi.  O‘zbekiston  Republikasi  hududida  valyuta  operatsiyalarini 
amalga  oshirish  prinsiplari  va  valyuta  qimmatliklari  bilan  ishlash  tartibi  O‘zbekiston 
Respublikasining «Valyutani tartibga solish to‘g‘risida»gi qonuni bilan aniqlanadi. Ushbu 
qonun  talablariga  muvofiq  O‘zbekiston  hududida  xorijiy  valyuta  bilan  bog‘liq  barcha 
hisob-kitoblar  faqat  vakolatli  banklar  orqali,  ya’ni  O‘zbekiston  Respublikasi  Markaziy 
Bankining valyuta operatsiyalarini o‘tkazishga ruxsat beruvchi litsenziyasiga ega bo‘lgan 

---

225 
 
tijorat  banklari  tomonidan  amalga  oshiriladi.  Bunday  litsenziyaga  ega  bo‘lgan  tijorat 
banklari vakolatli bank hisoblanadi. 
Tijorat  banklarining  valyuta  faoliyatlarini  tartibga  solishda  ochiq  valyuta 
pozitsiyasini yuritilishi haqidagi hisobot muhim o‘rin tutadi. Bu hisobotni tahlil qilishning 
zarurati  Markaziya  Bank  tomonidan  vakolatli  banklarga  chet  el  valyutasi  bilan  bog‘liq 
operatsiyalarga  limit  o‘rnatilishidadir.  Bu  tartib  bo‘yicha  bankning  o‘z  mablag‘lariga 
nisbatan  20%gacha  valyuta  sotib  olishi  va  sotishiga  ruxsat  bor,  ya’ni  bir  valyuta  turi 
bo‘yicha bu ko‘rsatkich 5% qilib belgilangan. Limit o‘rnatishning asosiy sababi, vakolatli 
banklar  barcha  aktivlarini  chet  el  valyutalariga  qo‘ysa  va  bu  valyutalarning  kursi  jahon 
valyuta  bozorida  tushib  ketsa,  bank  aktivlari  kamayishi  va  hatto  bank  bankrot  bo‘lishi 
mumkin va bu o‘z navbatida mamlakat iqtisodiyotiga salbiy ta’sir qiladi. SHuning oldini 
olish  maqsadida,  bu  limit  barcha  vakolatli  banklar  uchun  joriy  qilingan.  Ana  shu    erda 
shuni  ta’kidlash  lozimki,  respublikamizda  15  oktyabr  2003  yildan  joriy  operatsiyalar 
bo‘yicha to‘liq konvertatsiya joriy qilinishi bu limitni o‘zgartirishni zarur qilishi mumkin.  
O‘zbekiston  Respublikasida  xozirgi  vaqtda  amalda  Markaziy  Bank  boshqaruvida 
1998  yilning  28  martida  392-son  bilan  qabul  qilingan  «Ochiq  valyuta  pozitsiyasini 
yuritilishi qoidalar» amal qiladi. 
Fikrimizcha,  yuqorida  qayd  etilgan  tartibda  bir  qator  o‘z  echimini  kutuvchi 
masalalar  uchraydi.  Xususan,  qoidaning  2-bandi  bo‘yicha:  ochiq  valyuta  pozitsiyasining 
limit miqdori juda kam o‘rnatilgan, ya’ni barcha xorijiy valyuta pozitsiyasi bo‘yicha 20%, 
aniq bir valyuta turi bo‘yicha esa 5%. Fikrimizcha, ushbu foizlar miqdorini qayta ko‘rib 
chiqish  kerak.  CHunki,  bizning  respublika  vakolatli  banklari  asosan  ikki  valyuta(EVRO, 
AQSH dollari) bilan ishlaydi. 
Joriy  operatsiyalar  bo‘yicha  konvertatsiya  masalasining  hal  qilinishi,  banklar, 
jumladan, ularning mijozlari hisoblanmish korxona va tashkilotlar xalqaro jahon bozoriga, 
ya’ni  integratsiya  jarayoniga  jadal  kirishib  ketadilar.  Demakki,  umumiy  pozitsiyaning 
miqdori kimligi bu jarayonga xalaqit berishi mumkin.