Toshkent farmatsevtika instituti

Zaxm qo’zg‘atuvchilari – Treponema pallidumni 1905 yilda nemis olimlari F.SHaudin va Goffmanlar ochishgan. Zaxm qo’zg‘atuvchilari oziqli muhitlarga qiyin o’sadi: asosan quyon zardobi va quyon miyasi, assit qo’shilgan muhitlarda anaerob sharoitda (Aristovskiy – Gelser oziq muhitida) o’sadi; lekin bu usul zaxmning laboratoriya diagnostikasida ishlatilmaydi. Zaxm treponemalarini quyon moyagiga yuborib o’stirish mumkin. Tashqi muhit sharoitiga chidamsizdir: 45-48⁰S da 10 minutda o’ladi; suyuq oziq muhitlarda 25⁰Sda 3-6 kun, qonda +4⁰Sda 1 kun saqlanadi. Ammo, sovuq sharoitda kiyim-kechak to’qimalarida 50 kungacha saqlanadi.

15.1-rasm

Zaxm qo’zg‘atuvchilarining bioximik va antigen xossalari sust rivojlangan. Uning tarkibida endotoksin moddalari, lipid va polisaxarid komplekslari bor. Ular ta’sirida kasal odamda nosteril immunitet hosil bo’ladi. Bu immunitet odamni zaxm bilan qayta og‘rishdan saqlamaydi.

Zaxm kasalligi antroponoz (faqat odamga xos) kasallikdir. Kasallik manbai kasal odam hisobalanadi. Kasallik asosan bevosita jinsiy aloqa orqali yuqadi. Kam hollarda kasal ishlatgan buyumlar orqali yuqishi mumkin (maishiy yo’l bilan yuqishi hozir kamdan – kam uchraydi). 1905 yilda I.I.Mechnikov maymunlarga yuqtirib, eksperimental zaxm chaqirgan. Erkak quyonlar moyagiga bu mikrobni yuborib, eksperimental orxit chaqirish mumkin. Zaxm qo’zg‘atuvchilari kasal onadan homilaga yo’ldosh orqali ham yuqadi.

Zaxmning yashirin davri 21-25 kun bo’lib, treponemalar kirgan joyda qattiq shankr paydo bo’ladi. Bunga birlamchi zaxm deyiladi. Bunda zaxm qo’zg‘atuvchilari chov sohasidagi limfa bezlariga o’tib, 7-10 kundan so’ng limfoadenit chaqirishi mumkin. Bu davrda qattiq shankrdan (yaradan) qovo‘zloq bilan qitiqlab to’qima suyuqligi olinadi va treponemalarning harakati ko‘zatiladi; surtma tayyorlab Romanovskiy – Gimza usulida bo’yab ko’riladi. SHuni aytish kerakki, yara bir necha kundan so’ng bitib ketadi. Bu davrni birlamchi seronegativ davr deyiladi. Vasserman reaksiyasi manfiy bo’ladi (reaksiyaga keyinroq batafsil to’xtalamiz). 1 oydan so’ng (to’rtinchi haftadan boshlab) Vasserman reaksiyasi musbat natija bera boshlaydi. Buni birlamchi seropozitiv zaxm deyiladi.

Bemor agar yaxshilab davolanmasa, 6-7 haftadan so’ng treponemalar qonga o’tib butun organizmga tarqaladi va kasallikning ikkinchi davri rivojlanadi. Bunda shilliq pardalarda, terida har xil toshmalar (donacha, papula, pustulalar) hosil bo’ladi. Bu 3-4 yil davom etadi. Buni generalizatsiya davri ham deb ataladi. Agar bemor davolanmasa 3-davr gummoz davri rivojlanadi. Bunda terida, burun tog‘aylarida, suyaklarda va ichki a’zolarda gummalar, granulyomalar paydo bo’lib, ularning funksiyasini bo‘zadi. Bu davrda kasallar qisman yuqumli bo’lishi mumkin (m: og‘izdagi yoki jinsiy a’zolardagi gummalar).

YAxshi davolanmagan bemorlarda 8-15 yildan so’ng neyrosifilis (bosh miya zaxmi, orqa miya so’xtasi) rivojlanib, bemorda esipastlik, falajlanishlar kelib chiqadi.

Bolalarda tug‘ma zaxm kasalligi erta tug‘ma zaxm va kech tug‘ma zaxm ko’rinishida bo’ladi.