Toshkent davlat iqtisodiyot

12.2.  Xarid haqida qaror qabul qilish jarayoni 

Tovarlar marketingi uchun xaridorlar xulq-atvori yoyiq modeli yaratilgan bo‘lib, 

u xizmatlar marketingida ham foydalanilishi mumkin (12.2-rasm).  

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

12.2-rasm. Xaridorlar xulq-atvorining kengaytirilgan modeli

29

 

 

U  ketma-ketlikda  o‘zaro  bog‘liq  bo‘lgan  uchta  blokdan  iborat  bo‘ladi. 

Marketing  undovchi omillari  va boshqa qo‘zg‘atuvchilar  xaridorni  muammoni anglab 

yetish  va  xarid  haqida  qaror  qabul  qilish  jarayonini  boshlashga  kirishishga 

rag‘batlantiradi.  Marketing  undovchi  omillari  va  boshqa  qo‘zg‘atuvchilardan 

foydalanish maqsadi - xaridorning javob reaksiyasiga, ya’ni tovar yoki xizmatni xarid 

qilish daliliga erishishdir. 

                                                             

29

 Ф.Котлер. Основы маркетинга/пер. с англ.М.: Прогресс, 1991. 

Маркетинг 

ундовчи омиллари 

Бошқа 

қўзғатувчилар 

Товар 

Нарх 

Сотувни 

рағбатлантириш 

Товарни тарқатиш 

Иқтисодий 

Илмий-техник 

Сиёсий 

Маданий 

Харидор онги қора 

қутиси 

Харидор 

тавсифно

маси 

Харид 

ҳақида 

қарор 

қабул 

қилиш 

жараёни 

Харидорлар 

жавоб 

реакцияси 

Tovar tanlash 

Xarid joyini 

tanlash 

Xarid vaqtini 

tanlash 

Маркетинг 

ундовчи омиллари 

Бошқа 

қўзғатувчилар 

Иқтисодий 

Илмий-техник 

Сиёсий 

Маданий 

Tovar 

Narx 

Sotuvni 

rag’batlantirish 

Tovarni tarqatish 

Xaridor ongi qora 

qutisi 

 

Xaridor 

tavsifnom

asi 

 

Xarid 

haqida 

qaror 

qabul 

qilish 

jarayoni 

 

Xaridorlar javob 

rеaktsiyasi 

 

Markеting undovchi 

omillari 

 

Boshqa 

qo’zg’atuvchilar 

 

Iqtisodiy 

Ilmiy-tеxnik 

Siyosiy 

Madaniy 

---

 

208 

 

Xarid  haqida  qaror  qabul  qilish  jarayoni  bosqichlari  ketma-ketilishi  12.3-

rasmda, xaridorlar xulq-atvoriga ta’sir etuvchi omillar esa – 12.4-rasmda ko‘rsatilgan. 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

12.3-rasm. Xarid haqida qaror qabul qilish jarayoni 

Xarid  haqida  qaror  qabul  qilish  jarayonining  har  bir  bosqichida  xizmatlar 

ta’minotchisining eng muhim vazifalari quyidagilardan iborat. 

1-bosqich. Ehtiyojni (muammoni) anglab yetish. Kishining xizmatni xarid qilish 

haqidagi  fikrga  olib  keladigan  u  yoki  bu  ehtiyoji  qanday  holatlarda  qo‘zg‘ashini 

aniqlash zarur. Ishlab chiqaruvchi eng tez-tez uchraydigan qo‘zg‘atuvchilarni aniqlashi 

va  maxsus  marketing  strategiyasi  ishlab  chiqishi  mumkin.  Yuqorida  keltirilgan  misol 

oziq-ovqat  magazinlariga  tashrif  buyurishning  turli  sabablarini  namoyish  etdi. 

Shunday ekan, magazinlar rahbariyati bu xususiyatlarni hisobga olishi va mos keluvchi 

marketing siyosati ishlab chiqishi lozim. 

2-bosqich.  Axborot  izlab  topish.  Iste’molchilar  uchun  asosiy  axborot  manbalari 

haqida xabardorlik  va har bir  manbaning keyingi  xarid  haqida qarorlarga ta’siri  ulkan 

ahamiyatga ega. Barcha manbalar to‘rt guruhga ajratiladi: shaxsiy, tijorat, jamoatchilik 

manbalari va shaxsiy tajriba. 

3-bosqich.  Muqobil  imkoniyatlarni  baholash.  Shu  esdan  chiqarmaslik  kerakki, 

xaridorning muqobil variantlar haqida axborotni baholashining tahlili bir nechta asosiy 

qoidaga asoslanadi: 

-  xaridor o‘z ehtiyojini qondirishga intiladi; 

Ehtiyoj/muammoni anglab еtish 

 

Axborot izlab topish 

 

Muqobil imkoniyatlarni baholash  

 

Xarid 

 

Xariddan kеyin qabul qilingan qarorni baholash  

 

---

 

209 

 

-  xaridor  muayyan  xizmat  ishlab chiqaruvchisini  tanlab,  ma’lum bir  foyda olishni 

ko‘zlaydi; 

- 

har  bir  xizmat  ehtiyojni  qondirish  uchun  zarur  bo‘lgan  foyda  va 

xususiyatlar  yig‘indisi  sifatida  ko‘rib  chiqiladi.  Har  qanday  xizmat  doimo 

iste’molchilarni qiziqtiradigan, xizmatni ishlab chiqaruuvchi tomonidan ochib berilishi 

va  maxsus  joylashtirilishi  lozim  bo‘lgan  ma’lum  bir  xususiyatlarga  ega  bo‘ladi. 

Magazinlarga  tashrif  buyurish  va  xarid  haqida  qaror  qabul  qilishning  moslashuvchan 

modeli 12.5-rasm yordamida aks ettirish mumkin. 

Mijozlarni mehmonxona xizmatlari xarid qilishga nimalar undaydi?