T. Malikov O. Olimjonov moliya

Qarz chiqarilgan paytda belgilangan (o’rnatilgan) qarzni qaytarish muddatlariga qat’iy rioya qilish bo’yicha qarzdorning majburiyatlariga muvofiq:

• 
  muddatidan oldin qaytarish huquqiga ega bo’lgan majburiyatlar;
  
• 
  muddatidan oldin qaytarish huquqiga ega bo’lmagan majburiyatlar.
  

Moliyaviy bozorda keskin o’zgarishlar sodir bo’lgan paytda qarz majburiyatlarini muddatidan oldin qaytarish (uzish) masalasi alohida dolzarblik kasb etadi. Masalan, qarz oluvchi yillik qat’iy daromadli 12%li obligatsiyalar chiqargan va bir yildan so’ng foiz stavkasi pasayib, 6%ga teng bo’lgan bo’lsin. Bunday vaziyatda qarzdor keskin yo’qotishlarga, investor esa aksincha, katta yutuqlarga ega bo’ladi. Agar obligatsiyalar muddatidan oldin qaytarish huqu-qiga ega holda chiqarilgan bo’lsa, yangi qarzni chiqarish va ularni joylashtirish hamda eski qarzni qaytarib, investor o’z yo’qotmalarini kamaytirishi mumkin.

Qarzlarni qaytarishning ikki usuli bo’lishi mumkin:

• 
  bir vaqtning o’zida;
  
• 
  qismlarga bo’lib.
  

Agar qarzlar qismlarga bo’linib qaytarilayotgan bo’lsa, qaytarish muddatlari bo’yicha qarz summalarining taqsimlanishiga ko’ra quyidagi uch variant bo’lishi mumkin:

1. 
   aniqlangan davr, masalan, 4 yil ichida teng qismlarga bo’lib qaytarish. Bu holda, masalan, qarzning summasi 10 mln. so’m bo’lsa, har yili 2,5 mln. so’mdan qaytariladi;
   
2. 
   oshib boriladigan qismlarda. Masalan, birinchi yil 1 mln. so’m, ikkinchi yilda – 2 mln. so’m, uchinchi yilda – 3 mln. so’m va to’rtinchi yilda – 4 mln. so’m. Qarzdorning daromadlari yildan-yilga o’sib (oshib) borayotgan paytda bu tizim juda qulay hisoblanadi. Masalan, boshqa
   

sharoitlar teng bo’lgan taqdirda, ishbilarmonlik faolligining oshishi natijasida soliq tushumlari o’sishi ko’zda tutiladi yoki qurilishga qarz mablag’lari jalb qilingan ob’ekt, sekin-astalik bilan o’z quvvatiga ega bo’la borib, yildan-yilga kattaroq summada foyda keltira boshlaydi;

3. 
   pasayib boradigan qismlarda. Masalan, birinchi yilda – 4 mln. so’m, ikkinchi yilda – 3 mln. so’m, uchinchi yilda – 2 mln. so’m va h.k. Bunday tizim qarzdorning daromadlarini pasayishi yoki xarajatlarining ortishi kutilayotgan paytda afzalliklarga ega va ustuvor ahamiyat kasb etadi.
   

3.