Sinf zoologiya darsligi

Tarqalgan joyi	Oziqlanishi		Uzunligi
O`ziga xos xususiyati
Ildam kaltakesak	O`rta Osiyoning cho`l va tog`oldi mintaqalarida		Hasharotlar		15-20 sm
Gekkon	Eski imoratlar devorida		Hasharotlar o`rgimchaklar	va		Tunda chiqarishi	ovoz
Qum bo`g`ma ilon	Qizilqum, Ustryurt Amudaryo qumliklarida	va	Kaltakesaklar, kemiruvchilar, qushlar	mayda	70 sm	Tirik tug`adi
Suv iloni	Suv havzalarida		Baliqlar va baqalar
Chipor ilon	Voalardagi jarliklarda, eski binolar, molxona va xonadonlarda		Qushlar, ularning jo`jalari, kemiruvchilar, kaltakesaklar
Kapcha ilon	O`zbekistonning janubida		Qurbaqa, kemiruvchilar, kaltakesak, ilonlar		170-200 sm	Xavf oldindan sezishi, bo`ynini kengaytirishi, ilonlar bilan oziqlanishi, zaharidan tibbiyotda foydalanadi
Kolvor ilon	Janubiy hududlarni tog` tog` etaklarida	va	Qushlar, kemiruvchilar, kaltakesak		120 sm

Charx ilon	O`rta Osiyoning janubi cho`llari va tog` etaklari		80-90 sm	Harakatlanganda tangachalarga tayanadi, tangachalarini ishqalab ovoz chiqaradi
Qalqontumshuq ilon	Toshkent va Samarqandni tog` etaklarida, Mirzacho`l va Xorazm cho`llarida			Zahari odam tanasining shishirib, tana haroratini ko`taradi
O`rta Osiyo cho`l toshbaqasi	Cho`l va adirlarda	O`simliklar maysalari, bug`doy, beda maysalari		Qishki va yozgi uyqusi bo`lishi
Botqoq toshbaqasi	Yevropani janubida	Suvdagi umurtqasizlar		Yaxshi suzadi, sho`ng`iydi
Terili toshbaqa	Uzoq Sharq			Kosasini bo`lmasligi
Dengiz toshbaqasi	Tropik dengizlarda			Eng og`ir toshbaqa, ko`payish davri quruqlikda
Nil timsohi	Tropik Afrikada		7 m
Alligatorlar	Amerikada		6,5 m
Gavial	Hindistonda		6,5 m

14


Zaharli ilonlar – qora ilon, ko`lvor ilon, kapcha ilon, charx ilon, qalqontumshuq ilon, korall aspidi
Zaharsiz ilonlar – qum bo`gma iloni, suv iloni, chipor iloni
Oyoqsiz sudralib yuruvchilar – barcha ilonlar, sariq ilon, urchuqsimon kaltakesak
Kelib chiqishi – 300 mln yil oldin qadimgi suvda hamda quruqlikda yashovchilardan kelib chiqqan

Qushlar sinfi Ko`k kaptarning tuzilishi
Gavda tuzilishi – bosh, bo`yin, tana va oyoqlardan iborat. Tana shakli suyri
Faqat qushlar un xos xususiyatlar– tanasi pat bilan qoplangan, ko`krak toji mavjud, bitta olgan havosidan ikki marta foydalanishi, ilik suyagining mavjudligi. Tuxumining bosib yotishi, o`mrov suyagining uchining ayri bo`lishi, naysimon suyaklarning ichida havo bo`lishi
Patlar (tuzilishiga ko`ra) – kontur patlar (vazifasiga qoplag`ich, qoqish, boshqarish, momiq pat) va parlar. Kontur pat yelpig`ich va o`zakdan iborat. 1-tartib qoqish patlari – panja suyaklaridan, 2-tartib qoqish patlari – bilak suyaklaridan chiqadi
Skeleti – umurtqa pog`onasi, bosh qutisi, qanot, oyoq va ularning kamaridan iborat: umurtqa pog`onai – bo`yin, ko`krak, dumg`aza, dum qismlardan iborat; bo`yin egarsimon, yagona dumg`aza suyagi bel, dumg`aza, dum suyaklarini birikishidan hosil bo`ladi, ko`krak toj suyagi shakllangan; qanot– erkin suyaklar (1 ta yelka, 2 ta bilak, bir qancha panja suyaklari, 3 ta barmoq) va yelka kamari (ko`krak-tirgak, o`mrov, kurak suyaklari); oyoq – erkin suyaklar (son, boldir, ilik, barmoq suyaklari) va kamari (3 juft chanoq)
Hazm qilish sistemasi – og`iz –halqum –qizilo`ngach – jig`ildon – oshqozon (bezli-muskulli)– ichak – kloaka.
Nafas olish sistemasi – o`pka va havo pufaklari(ichki organlar orasida joylashib, o`pka bilan bog`langan. 26 marta tinch, 40 marta uchganda
Qon aylanish sistemasi – yopiq 2 ta qon aylanish, yurak 4 kamerali. Katta qon aylanish doirasi Yurak chap qorinchasi– aorta – arteriya – kapillyarlar – vena – yurakning o`ng bo`lmachasi (venoz qon). Kichik qon aylanish doirasi yurak o`ng qorinchasi – o`pka arteriyasi – kepillyarlar – vena – yurakning chap bo`lmachasi (arterial qon). 165 arta tinch, 550 marta uchganda yurak uradi
Nerv sistemasi– bosh miya (bosh miya yarimsharlari kuchli rivojlangan va bosh miya bo`limlari) va orqa miyadan iborat.
Ayirish sistemasi – 2 ta tasmasimon buyraklar – 2 ta siydik yo`li – kloaka
Sezgi organlari – ko`zi yaxshi ko`radi, yaxshi eshitadi, hidni yaxshi ajrata olmaydi.
Ko`payishi va rivojlanishi – urug`lanish ichki.
Kelib chiqishi - qadimgi sudralib yuruvchilarda kelib chiqqan, ajdodi prtoavis (toj suyagi rivojlangan). Eng qadimgi qush – arxeopteriks (jag`lari, tishlari, 20 umurtqadan iborat dumi sudralib yuruvchilarga; patlarim oldingioyoqlarning qanotga aylangan qushlarga o`xshash
Juft hosil qilishiga ko`ra qushlar
Vaqtinchalik Chumchuqsimonlar, musichalar	Bir mavsum Tovuqsimonlar	Uzoq vaqt Yirtqich qushlar, yirik qushlar, qarqaralar

Mavsumiy o`zgarishlarga qarab qushlar

O`troq
Doim bir joyda yashaydi. Chittak, musicha, ko`k kaptar, kaklik, so`fito`rg`ay, qirg`ovul, chumchuq, mayna
Ko`chib yuruvchi
Yil fasliga binoan joyini o`zgartiradi, ya’ni qor kam, oziq mo`lroq joylarga uchadi. Go`ngqarg`a, olaqarg`a, zog`cha
Uchib ketuvchi
Sovuq yoki mo`tadil iqlimli joylardan issiq joylarga uchib ketadi. Qaldirg`och, bulbul, zarg`aldoq, laylak, o`rdak, go`z, oqqush

Ayrim qushlarni qishlash joylari

Qush nomi	Qishlash joyi
O`rta Osiyo laylaklari	Shimoliy Hindiston
Yevropa laylaklari	Janubiy-sharqiy tropik Afrika
Bulbullar	Tropik Afrikada
Qaldirg`ochlar	Afrika va Hindistonda
Go`ngqarg`a	O`rta Osiyoda
Yovvoyi o`rdak	Osiyoni janubi, Shimoliy Afrika, Markaziy Amerika va janubiy hududlarimizda
Ko`k g`oz	Yevropa, Shimoliy Afrika, Janubi-Sharqiy Osiyo va O`rta Osiyoda
Oq laylak	Afrikaning markaziy va janubiy qismi, Markaziy Amerika va Janubiy Osiyo
Qora kalxat	Markaziy Afrika va Janubiy Osiyo

Qushlarni mo`ljal olishi – quyosh, yulduz va yerni magnit maydoniga qarab
Qushlarni o`z vataniga uchib ketishiga sabab – ko`payish instinkti turtki bo`ladi
Qushlarni qishlash joyiga uchib ketishi sabab – kunlarni qisqarish va oziqni kamayishi

Hayot kechiradigan joyiga ko`ra
Voha qushlari	Cho`l qushlari	Suv qushlari	Sohil qushlari
-Chumchuqsimonlar -Kaptarsimonlar	-Tuyaqushlar -Tuvaloqlar	-G`ozsimonlar -Pingvinlar	-laylaklar

Qushlarni ba’zi turkumlari haqida qisqacha ma’lumot

Turkum nomi	Tavsifi	Vakillari
Chumchuqsimonlar	Har xil tuzilgan, mayda qushlar bo`lib murakkab uya qaradi	Chug`urchuq, vyurok, bakka, qaldirg`och, zog`cha, qarg`a, chittak, chumchuq, go`ngqarg`a, bulbul
Kaptarsimonlar	Ularni tumshuqlari bug`doy, arpa, yovvoyi o`simliklar va ularni urug`larini yeyishga moslashgan bo`lib, ular yiliga bir necha marta bola ochadi, masalan kaptarlar 3 marta, musichalar esa 5 marta	Musicha, kaptar
Tuyaqushlar	To`sh toji, pat yelpig`ichi yo`q, keyingi oyoqlari uzun va kuchli rivojlangan bo`yni uzun bo`ladi	Emu, nandu, Afrika tuyaqushi, kazuar, kivi
Tuvaloqlar	Yirik, pati yer rangida, oyoqlari baquvvat tez yuguradi	Yorg`a tuvaloq
G`ozsimonlar	Oyoqlari biroz orqaroqda joylashgan va barmoqlari orasida suzgich parda tortilgan, tumshug`ini uchi kengaygan. Ular g`ozlar, oqqushlar, o`rdaklar oilasiga bo`linadi	g`oz, o`rdak, oqqush, suqsun, churrak
Pingvinlar	Qanoti kalta va ingichka, oyoqlari tanasini keyingi qismiga birikkan bo`lib, shuning hisobiga yerda tik harakatlanadi	Imperator pingvini
Laylaksimonlar	Oyoqlari va tumshug`i uzun	Oq laylak, qora laylak