Sh. Sodiqova

Tarbiya  tam oyillari 
ning y o ‘nalishiga,  m azm uniga,  uslublari
va tashkil etilishiga, tarbiya jarayonining ishtirokchilari  orasidagi munosa- 
batlarga qo‘yiladigan asosiy talablar ifodalanadigan dastlabki qoidalardir.
Tarbiya jarayoni  quyidagi tam oyillar asosida boshqariladi:
M aqsadga  qaratilganligi  va  g'oya viy yo'nalganligi.
  Tarbiya jarayo­
nida  m aqsadning  aniq  belgilanishi  kutiladigan  natijaga  erishishni  ka- 
folatlaydi.  Shuningdek,  tarbiya  jarayoni  jam iyatni  rivojlantirishning 
asosiy  y o ‘nalishlari,  milliy  g ‘oya  va  m afkura  asosiga  qurilishi  lozim. 
R espublikam izda  tarbiya  jarayonining  asosiy  m aqsadi  sifatida  yuksak 
m a’naviyatli shaxsni  shakllantirish belgilab  olingan. Yuksak m a’naviyat- 
li  inson  bilimli,  m a’lum kasb-hunar  sohibi,  o ‘z  Vatanining  sodiq fuqaro- 
sidir.  O 'z   davlati  qonunlarini  biladigan  va  ularga  amal  qiladigan,  yurti 
bilan g ’ururlana  oladigan  inson.  0 ‘z Vatani boyliklarini  saqlaydigan,  uni 
yanada boyitadigan,  g o ‘zalliklaridan  bahram and boTadigan shaxs.  U har 
qanday  zararli  illatlarga  qarshi  kurashadigan,  milliy  va  um um insoniy 
qadriyatlarni  avaylab asraydigan insondir.
54

---

Tarbiyaning  insonparvarlashuvi.
  “Insonparvarlik”  tushunchasi  mo- 
hiyatini,  uning  turlari  va  ilmiy  pedagogika  bilan  munosabatlarini  qanday 
talqin  qilish  kerak?  “Falsafa:  qomusiy  lug‘at”da  insonparvarlik  “Odam- 
larga m ehr-muhabbat bilan qarash,  ularni hurm at qilish,  insonning moddiy 
farovonligini yuksaltirish va kishilarda yuksak m a'naviy  fazilatlami rivoj- 
lantirishga  g ‘am xoirlik  qilish  g ‘oyalari  bilan  sug‘orilgan  dunyoqarash” 13 
sifatida  qaraladi.  “Pedagogik  ensiklopedik  lug‘at”da  esa,  insonparvarlik 
shaxs  sifatida  inson,  uning  erkin  rivojlanishi  va  o ‘z  qobiliyatlarini  nam o­
yon eta olishini qadriyat sifatida qabul qilish ekanligi  uqtiriladi14.
Keng  m a’noda  insonparvarlik  -   insonni  shaxs  sifatida  qadriyat  deb 
belgilaydigan,  uning  erkinlik,  baxtga  b o ig a n   huquqi,  o ‘zining  qobiliyat­
larini  namoyon  etishi  va  rivojlantirishi,  ijtimoiy  institutlarning  baholash 
mezonlarida  inson  ravnaqini  hisobga  oladigan  qarashlam ing  tarixiy 
o ‘zgaruvchan  tizimi,  insoniylik  -   odamlar  orasida  kutiladigan  m e’yoriy 
munosabat.  Insonparvarlik  asosida  yana  insonning  cheksiz  imkoniyatlari 
va  uning  komillikka  doir  intilishlari,  o ‘z  qobiliyatlari,  qarasb-larini  erkin 
namoyon etishga doir shaxs huquqini e ’tirof etib turadigan, inson ravnaqini 
ijtimoiy  m unosabatlar  darajasini  baholash  mezoni  sifatida  tasdiqlaydigan 
dunyoqarash tamoyili tarzida ham qaraladi. Hozirgi vaqtda mazkur tamoyil 
pedagogikaning asosiy tamoyillaridan biri sifatida shakllantirildi.
Tarbiya jarayonini  insonparvarlashtirish  eng  um um iy  m a'noda,  tarbi­
ya  jarayoni  ishtirokchilarining  m unosabatlarini  avtoritar  pedagogik 
m uloqot  uslubidan  dem okratik  m uloqot  uslubiga  alm ashtirish  asosiga 
tashkil  etilishi  bilan  tavsiflanadi.  Bunda  asosiysi  -   tarbiyalanuvchi 
shaxsiga  hurm at  va  ta ’lim  m azm unida  ijtim oiy  tajriba  tarzida  olingan 
insoniyat  m adaniyati  bilan tanishtirish y o'Iida uning  m a’naviy  imkoniy- 
atini  hisobga  olish.  Tarbiya  jarayonining  m ohiyati  ijtimoiy  tajribani 
m aqsadga  y o ‘naltirilgan  tarzda  shaxsiy  tajribaga  alm ashtirish  yoki 
shaxsiy va  ijtimoiy tajribaning  q o ‘shilishida  nam oyon b o ‘ladi.  Tarbiyani 
insonparvarlashtirish  uning  yetakchi  tendensiyasi  sifatida  tarbiyani 
insongaqaratish, uning individualligining nam oyon b o ‘lishivarivojlanishi 
uchun  sharoit  yaratishni  ifodalaydi.  U  insonni  yuqori  ehtiyoj lari:  o ‘z- 
o ‘zini  nam oyon  etish,  o ‘z-o ‘zini  realizatsiyalash,  m a ’naviy,  ijtim oiy  va 
kasbiy  shakllanishida  m aksim al  darajada  qoniqishga  yo'naltirilgan  o ‘z
13.  Falsafa:  qom usiy  iug‘at (T uzuvchi v a  m as’u l m uharrir Q .N azarov).  -  Т.:  «Sharq»,
2 0 0 4 .- B .  166.
14. P edagogika. B o lsh ay a sovrem ennaya entsiklopediya. -  M insk:  «sovrem ennoe slovo»,
2 0 0 5 .- S . 58.
55

---

noyobligini  y o ‘qotish,  hayot,  tabiat  dunyosi  va  m adaniyatdan  begona- 
lashib ketish xavfidan him oyalanishga chaqiradi.
Tarbiyaning  hayot  va  m ehnat  bilan  bog'liqligi.
  M aktabgacha  ta’lim 
m uassasasi bola uchun boshlang‘ich va asosiy tarbiya m askani hisoblanib, 
aynan tarbiyaning hayot v a m ehnat bilan bog'liqligi tarbiya tizim ida katta 
o ‘rin tutadi.  U tarbiyachidan  ikkita  asosiy  y o ‘nalishda  faoliyatni  am alga 
oshirishni  talab  etadi:  1)  tarbiyalanuvchilam i  kishilarning  m ehnat  faoli­
yati  bilan keng tanishtirish;  2) tarbiyalanuvchilam i real  hayotiy  m unosa- 
batlarga,  ijtim oiy  foydali faoliyatning xilma-xil  turlariga jalb  etish.
Tarbiyaning  m ehnat  bilan  bogTiqligini  oqilona  am alga  oshirish 
tarbiyachidan tarbiyalanuvchilarning  quyidagi  k o 'n ik m a  va m alakalarga 
ega boTishlariga erishishni  talab  etadi:
1) tarbiyalanuvchilarning m ehnatning jam iyat v a uning har bir a ’zosi 
uchun aham iyatini tushunib yetishlari;
2)  m oddiy  va  m a’naviy  boyliklarni  yaratuvchilar  m ehnatini  hurm at 
qilish;
3)  tarbiyalanuvchilarning  o ‘z  ustida  ishlashlari,  m untazam   ravishda 
m ehnat qilishga odatlanish;
4) tarbiyalanuvchilarning kasb-hunarga oid tushunchalarni o ‘zlashtirib 
borishlari va ular haqida m aTum otga ega boTishlari;
5) moddiy va m a’naviy boyliklarga m as’uliyatli m unosabatda boTish.
Tarbiyaning hayot va m ehnat bilan bog'liqligi tam oyili m azkur tam o­
yilning alohida tom onlarini  ochib  beruvchi  quyidagi  qoidalar asosida ish 
yuritishni talab etadi:
1.  Tarbiyalanuvchilarning  ijtim oiy  va  m ehnat  tarbiyasida  m avhum lik 
va yuzakilikdan voz kechib, ularni aniq va m ahsuldor faoliyatga jalb etish. 
M ashg‘ulotlar jarayonida izchillik va ketm a-ketlikka rioya etish  zarur.
2. Tarbiyachi oila bilan o ‘z faoliyatini m uvofiqlashtirgan holda. har bir 
tarbiyalanuvchiga  ulam ing jam iyatga  qo'shadigan  m unosib hissasi  uyda 
va m aktabgacha ta ’lim m uassasasida kattalarga yordam  berish ekanligini 
tushuntirish.
3. B olalar odatda doimiy ravishda faoliyatning biror turi bilan shug‘ ul- 
lanishga intiladi,  ularning tabiati  uchun sustlik,  bekor o'tirish kabilar xos 
emas. A gar tarbiyachi m azkur jihatni hisobga olm asa, bolalarning ijtimo- 
iylashuviga o ‘zining salbiy ta ’sirini k o ‘rsatadi.
4.  M azkur tam oyilni  am alga  oshirish tarbiyaviy  ishlar jarayonida o ‘l- 
kashuposlik m ateriallaridan keng foydalanishni talab etadi.
56

---

5.  Tarbiyalanuvchilar bilan birgalikda hayotiy m asalalarni m uhokam a 
qilish.  ularni  o 'z  xulosalarini aytishga o ‘rgatish ularda insonparvarlik va fu- 
qarolik hissini uyg‘otishga xizmat qiladi.
6. Tarbiyaning hayot bilan bogTiqligi tam oyilini m uvaffaqiyatli am al­
ga  oshirish  uchun  m am lakatning  ijtim oiy-iqtisodiy  sohadagi  islohotlari 
bilan  bog‘liqlikda tarbiya m azm uni  va  uslubikasini  qayta k o ‘rib  chiqish 
va yangilab borish lozim.
7.  Tarbiyaviy  jarayon  shunday  tashkil  etilishi  lozimki,  tarbiyalanuv­
chilar  to :la  qoniqish  hosil  qilishlari  uchun  ularning  m ehnati  kishilar  va 
jam iyatga zarur ekanligini his eta olishlari zarur.